- انفاق (صدقه-خمس – زکات)
گرچه مسئولیت اصلی توزیع ثروت بر عهده دولت‌هاست اما ثروتمندان نیز به گونه مستقیم مورد خطاب الهی قرار گرفته‌اند تا با پرداخت حقوق خویشاوندان، مستمندان و دولت اسلامی که به صورت امانت الهی و با عنوان صدقات واجبه (زکات) و خمس غنیمت و غیر آن در مال آنان وجود دارد، در رفع مشکلات جامعه سهیم گردند و زمینه رشد و تعالی خود و دیگران را فراهم سازند.
خداوند در قرآن کریم، سوره حشر، آیه 7 می‌فرماید:
«مَّا أَفَاءَ اللَّهُ عَلىَ رَسُولِهِ مِنْ أَهْلِ الْقُرَى فَللّهِ وَ لِلرَّسُولِ وَ لِذِى الْقُرْبىَ وَ الْيَتَامَى وَ الْمَسَاكِينِ وَ ابْنِ السَّبِيلِ كىَ لَا يَكُونَ دُولَةَ بَينَ الْأَغْنِيَاءِ مِنكُمْ وَ مَا ءَاتَئكُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ مَا نهَئكُمْ عَنْهُ فَانتَهُواْ وَ اتَّقُواْ اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ شَدِيدُ الْعِقَابِ * آنچه را خداوند از اهل اين آبادي‌ها به رسولش بازگرداند، از آنِ خدا و رسول و خويشاوندان او، و يتيمان و مستمندان و در راه ماندگان است، تا (اين اموال عظيم) در ميان ثروتمندان شما دست به دست نگردد! آنچه را رسول خدا براى شما آورده بگيريد (و اجرا كنيد)، و از آنچه نهى كرده خوددارى نماييد و از (مخالفت) خدا بپرهيزيد كه خداوند كيفرش شديد است!»
علامه طباطبایی در تفسیر المیزان آورده است:
هر ثروتی که به دست می‌آید در حال پیدایش، سهمی از آن، مال اجتماع است. آن‌گاه سهم دیگری از آن به فردی که ما او را سرمایه‌گذار یا عامل (تولید کننده) می‌نامیم اختصاص می‌یابد.
پس حقوق مالی اجتماع مانند خمس و زکات حقوقی است که اسلام آن را در حین پیدایش هر ثروتی لحاظ کرده و اجتماع را شریک قرار داده است، آن‌گاه فرد را نسبت به سهمی که مختص به اوست مالک و آزاد دانسته تا در هر کجا که بخواهد صرف نیازهای مشروع خود کند و هیچ کس حق هیچ‌گونه اعتراضی به او ندارد. مگر در شرایط اضطراری که اجتماع مورد تهدید واقع شود، در این صورت بر افراد توانگر نیز لازم است که برای حفظ حیات خود با پرداختن بخشی از اموال خود از خطر تهدید جلوگیری کنند.
به افراد مسلمانی که باید زکات پرداخت کنند، این اختیار داده شده که زکات را به مصرف برخی از صاحبان سهام مانند تهیدستان و مساکین برسانند. و این یک نوع احترام به استقلال افراد است که اسلام آن را لحاظ کرده است مگر در مواردی که ولی امر و زمامدار اسلامی مصلحت اسلام و مسلمانان را در خلاف آن ببیند و از آن نهی کند، در این صورت به دلیل وجوب اطاعتش، واجب است از پرداخت مستقیم به افراد مصرف کننده خودداری گردد. (1)
یکی از اهداف نظام اقتصادی اسلام رعایت عدالت در توزیع منابع و درآمد و ثروت است تا از انباشت مال و مصرف بی‌رویه آن‌ها جلوگیری شود و همگان از مواهب الهی بهره‌مند گردند.
تمامی افراد یک جامعه در استفاده کردن از امکانات و منابع و ثروت عمومی یکسان‌اند و می‌توانند در جهت افزایش عمران و آبادانی از این ثروت بهره بگیرند.
هر کسی که بیشتر کار کرد، سهم بیشتری از ارزش افزوده می‌برد و این حق، از کار و تلاش افراد ناشی می‌شود.
گروهی نیز به دلایلی غیر از تنبلی و تن‌پروری نیازمند کمک هستند مانند معلولان، ناتوانان ذهنی و بدنی، سالخوردگان، یتیمان و بیماران. اسلام برای اینان، در میان اموال توانمندان جامعه سهمی قرار داده که پرداخت آن لازم و واجب است. حتی بخشی از اموال توانمندان (مانند زکات و …) را مستقیماً حق این محرومان قرار داده و توانمندان را در این قسمت که سهم نیازمندان است، مالک به حساب نیاورده است، در سوره ذاریات، آیه 19 می‌فرماید:
«وَ فىِ أَمْوَالِهِمْ حَقٌّ لِّلسَّائلِ وَ المَحْرُومِ * و در اموال آن‌ها حقّى براى سائل و محروم بود!»
امام صادق علیه‌السلام نیز فرموده‌اند:
«خدا در میان اموال توانگران برای تهیدستان حقوقی را به اندازه کفایت آنان واجب کرده است.»
با رعایت این معیارها می‌توان به توزیع عادلانه ثروت پرداخت و به هدف نظام اقتصادی اسلام دست یافت.
- موارد توزیع ثروت
توزیع ثروت در جامعه در سه بخش می‌تواند صورت بگیرد:
- توزیع منابع
- توزیع مالی
- توزیع خدمات
در زیر به شرح این موارد پرداخته می‌شود.
- توزیع منابع
در مورد اول یعنی توزیع منابع، به حدیثی از امام باقر علیه‌السلام اشاره می‌شود. آن حضرت فرمود در کتاب علی علیه‌السلام یافتیم:
«هر مسلمانی زمینی را احیاء کند باید در آبادانی آن بکوشد و خراج آن را به امامی از اهل بیت علیهم‌السلام [حاکم عادل] بپردازد… پس اگر آن را رها یا ویران کند و مسلمانی دیگر پس از او به آبادانی آن بپردازد به آن زمین سزاوارتر از کسی است که آن را رها کرده است.» (2)
- توزیع مالی (مثل کالا، پول و …)
اسلام برای تحقق توزیع عادلانه ثروت نیز سه راه، پیشنهاد کرده است:
- تشویق به انفاق
خدا در قرآن سوره بقره، آیه 272، این‌گونه افراد را به انفاق تشویق می‌فرماید:
«… وَ مَا تُنفِقُواْ مِنْ خَيرٍ فَلِأَنفُسِكُمْ وَ مَا تُنفِقُونَ إِلَّا ابْتِغَاءَ وَجْهِ اللَّهِ وَ مَا تُنفِقُواْ مِنْ خَيرٍ يُوَفَّ إِلَيْكُمْ وَ أَنتُمْ لَا تُظْلَمُونَ * … آنچه را از خوبي‌ها و اموال انفاق مىكنيد، براى خودتان است (ولى) جز براى رضاى خدا، انفاق نكنيد! و آنچه از خوبي‌ها انفاق مىكنيد، (پاداش آن) به طور كامل به شما داده مىشود و به شما ستم نخواهد شد.»
امام سجاد علیه‌السلام نیز می‌فرماید رسول خدا در پایان خطبه‌هایش می‌فرمود:
«خوشا به حال آن‌که زیادی ثروتش را انفاق کند» (3)
- تهدید به کیفر
خداوند متعال کسانی را که از روی حرص و دنیاطلبی در پرداخت حقوق مالی کوتاهی کنند به کیفر تهدید کرده است. همان‌طور که در سوره توبه، آیه 34 آمده است:
«وَ الَّذينَ يَكْنِزُونَ الذَّهَبَ وَ الْفِضَّةَ وَ لا يُنْفِقُونَها في سَبيلِ اللَّهِ فَبَشِّرْهُمْ بِعَذابٍ أَليمٍ * كسانى كه طلا و نقره را گنجينه (و ذخيره و پنهان) مىسازند، و در راه خدا انفاق نمىكنند، به مجازات دردناكى بشارت ده.»
امام صادق علیه‌السلام نیز در سخنی هشدار دهنده به این موضوع اشاره فرمودند:
«انفاق کن و به جایگزینی آن یقین داشته باش و بدان که هر کس در راه طاعت خدا انفاق نکند به انفاق در معصیت خدای بزرگ گرفتار می‌شود.» (4)
- اقدام دولت
وظیفه دولت اسلامی است که از انباشت ثروت (تکاثر) و مصرف بی‌رویه مالکان جلوگیری کند، تا از این راه هم از اتلاف سرمایه مانع شود و هم زمینه بهره‌مندی دیگران را فراهم کند. امیر مؤمنان علی علیه‌السلام در این باره به مالک اشتر می‌نویسد:
«در کارهایشان نظر کن؛ خواهد نزد تو باشند یا در شهرهای دور؛ با این همه بدان که در بسیاری از ایشان، تنگ‌نظری آشکار و بُخلی زشت و احتکار منافع و زورگویی در داد و ستد است و این برای همگان زیانبار و عیب کارگزاران است، پس از احتکار جلوگیری کن که رسول خدا از آن منع کرده است.» (5)
در ادامه می‌فرماید:
«خدا را، خدا را درباره طبقه فرودست در نظر گیر؛ آنان که بیچاره‌اند: مسکینان، نیازمندان، گرفتار شدگان و زمین‌گیر شدگان. در این گروه افرادی قانع و سزاوار عطایند که روی سؤال ندارند و رعایت کن برای خدا حقّی را که برای ایشان قرار داد و برایشان در تمام شهرها از خزانه دولت سهمی قرار ده و نیز سهمی از غلّات زمین‌های مملکت اسلامی، زیرا برای دورترینشان همان حقّی است که برای نزدیک‌ترینشان است و تو باید حقّ همگان را رعایت کنی.»
- توزیع خدمات
از موارد توزیع عادلانه، توزیع امکانات رفاهی و خدمات میان همه مردم است؛ مانند احداث راه‌ها، بیمارستان‌ها و مراکز آموزشی، فرهنگی و تفریحی.
برای زکات هشت مصرف معین شده است و افزون بر دولت، ثروتمندان می‌توانند جهت پرداخت زکات واجب در این بخش تحت عنوان «فی سبیل الله» هزینه کنند تا در آبادانی شهر و کشور و خدمت به همنوعان خود سهیم شوند.
خدا در قرآن، سوره توبه، آیه 60 می‌فرماید:
«إِنَّمَا الصَّدَقاتُ لِلْفُقَراءِ وَ الْمَساكينِ وَ الْعامِلينَ عَلَيْها وَ الْمُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ وَ فِي الرِّقابِ وَ الْغارِمينَ وَ في سَبيلِ اللَّهِ وَ ابْنِ السَّبيلِ فَريضَةً مِنَ اللَّهِ وَ اللَّهُ عَليمٌ حَكيمٌ * زكات‌ها مخصوص فقرا و مساكين و كاركنانى است كه براى (جمع‌آورى) آن زحمت مىكشند، و كسانى كه براى جلب محبّتشان اقدام مىشود، و براى (آزادى) بردگان، و (اداى دين) بدهكاران، و در راه (تقويت آيين) خدا، و واماندگان در راه اين، يك فريضه (مهم) الهى است و خداوند دانا و حكيم است!»
- راه‌کارهای توزیع عادلانه
راه‌کارهای توزیع عادلانه عبارت‌اند از:
– انفاق (اعم از زکات واجب و صدقات مستحب و دیگر وجوه شرعی)
– نذر
– وقف
– هبه و بخشش
– توزیع دولتی.
توزیع می‌توان واجب یا حرام باشد:
توزیع واجب مانند پرداخت خمس و زکات و زکات فطره و دیگر واجبات مالی و پرداخت حقوق افرادی که برای ما خدمتی ارائه داده‌اند یا افرادی که هزینه آنان بر عهده ماست.
حرام مانند پرداخت وجوه واجب به افراد ناشایست.
در روایتی از امام صادق علیه‌السلام درباره هزینه کردن صدقات چنین آمده است:
«نباید آن را به سه گروه پرداخت: کسانی که با رفتار جاهلی و با شعار قوم‌گرایی میان افراد و قبایل خونریزی می‌کنند که از سهم غارمین دیه مقتولان پرداخت نمی‌شود؛ همچنین بدهی کسانی که مهریه همسرانشان را با [تقصیر و اجحاف] بدهکارند و نیز بدهی کسانی که در تصرف اموال مردم باکی ندارند؛ این‌ها از صدقات پرداخت نمی‌شود.» (6)
———–
1- ر.ک: الميزان في تفسير القرآن، ج 9، ص 386-388.
2- الكافي (ط – دارالحديث)، ج 2، ص 349.
3- الكافي (ط – دارالحديث)، ج 3، ص 370.
4- من لا يحضره الفقيه، ج 4، ص 412.
5- نهج‌البلاغه، نامه 53.
6- وسائل الشيعة، ج 9، ص 298.
