- نصوص امامت در قرآن کریم (آیه تبلیغ)
آیه 67 سوره مائده که به آیه تبلیغ مشهور شده است می‌فرماید:
«يَأَيهَّا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنزِلَ إِلَيْكَ مِن رَّبِّكَ وَ إِن لَّمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ وَ اللَّهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ إِنَّ اللَّهَ لَا يهْدِى الْقَوْمَ الْكَافِرِين * ای پیامبر آنچه را از طرف پروردگارت بر تو نازل شده است کاملاً (به مردم) برسان و اگر (این کار را) نکنی رسالت او را انجام نداده‌ای خداوند تو را از (خطرات احتمالی) مردم نگاه می‌دارد و خداوند جمعیت کافران (لجوج) را هدایت نمی‌کند».
این آیه شریفه در مورد مهم‌ترین مسأله جهان اسلام، پس از نبوت و پیامبری بحث می‌کند و به پیامبر اسلامی صلی‌الله‌علیه‌وآله در اواخر عمر شریف او با اصرار زیاد دستور میدهد که مسأله خلافت و جانشینی پس از خودش را با صراحت تمام با مردم در میان بگذارد و تکلیف مردم را از این جهت مشخص کند.
خداونددر این آیه شریفه می‌فرماید اگر این رسالت که مأمور به آن شده‌ای را انجام ندهی و به مردم نرسانی گویا رسالت پروردگارت را انجام نداده‌ای و زحمات 23 ساله‌ات ناقص خواهد ماند، که اهمیت ویژه و فوق‌العاده آن مشخص می‌شود.
از آن جایی که این مأموریت و رسالت حساس و ویژه است، خطراتی دارد و احتمال بروز واکنش‌های پنهان و آشکاری از سوی اشخاص ضعیف‌الایمان و منافق می‌رود، لذا خداوند متعال حفظ جان پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله را در برابر خطرات احتمالی تضمین می‌کند.
راستی مطلب مهمی که آیه تبلیغ از آن خبر میدهد چیست؟
مأموریت مهم پیامبر اسلام صلی‌الله‌علیه‌وآله که نیاز به تضمین حفظ جان پیامبر دارد کدام است؟
این کدام مطلب است که مساوی با انجام تمام رسالت اوست؟
برای رسیدن به پاسخ این سؤالات دو راه وجود دارد:
1- تفکر و تأمل و دقت در مضمون آیه بدون در نظر گرفتن روایات و سخن مفسران.
2- تفسیر آیه با استفاده از روایات و احادیثی که درباره این آیه بیان شده است.
راه اول: تفسیر آیه با قطع نظر از شواهد دیگر
اگر منصفانه و به دور از تعصب قضاوت کنیم پاسخ همه سئوالات روشن می‌شود. اولاً این آیه 67 سوره مائده است و می‌دانیم که سوره مائده آخرین سوره یا از آخرین سوره‌هایی است که بر پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله نازل شده است، یعنی در سال دهم هجرت در آخرین سال زندگی آن حضرت و بعد از 23 سال تبلیغ چه چیزی پس از 23 سال و تا آخرین سال‌های عمر پیامبر خدا صلی‌الله‌علیه‌وآله هنوز به طور رسمی مطرح نشده است؟ چه چیزی بعد از 23 سال زحمت طاقت فرسایی پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله هنوز بر زمین مانده است؟ آیا مربوط به نماز است که مسلمانان بیش از 20 سال می‌خواندند؟ یا مربوط به روزه که پس از هجرت واجب شد و نزدیک ده سال از وجوب آن می‌گذشت؟ یا مربوط به جهاد که از سال دوم هجرت شروع شده بود؟
انصاف این است که مربوط به هیچ یک از امور ذکر شده نیست بلکه در مورد امری است که بر زمین مانده است، ثانیاً از آیه شریفه استفاده می‌شود که این مأموریت پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله به قدری مهم و خطیر است که هم‌سنگ و هم‌طراز نبوت است چه امری هم‌سنگ و هم‌طراز نبوت است؟
ثالثاً، ویژگی این مأموریت این است که عده‌ای با آن مخالفت می‌کنند و این مخالفت آنها به قدری جدی و شدید است که حاضرند پیامبر اسلام صلی‌الله‌علیه‌وآله را از سر راه بردارند، نماز و روزه و حج و جهاد و مانند آن که مخالفتی از سوی مردم با آن نشده بود.
هنگامی که تمام این جهات را در نظر بگیریم و بی‌طرفانه و منصفانه روی آن فکر کنیم و بدون تعصب و لجاجت به قضاوت بنشینیم به چیزی جز مسأله ولایت و جانشینی پیامبر خدا صلی‌الله‌علیه‌وآله که در غدیر خم به طور رسمی مطرح شد نمی‌رسیم.
تطبیق و هماهنگی نشانه‌های سه‌گانه بر مسأله ولایت و جانشینی
مسأله جانشینی امیرالمؤمنین علیه‌السلام با نشانه‌های سه‌گانه‌ای که در آیه تبلیغ آمده کاملاً هماهنگی دارد. زیرا اولاً: پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله در طول عمر مبارکش هیچ‌گاه مسأله خلافت و جانشینی پس از خود را به طور رسمی و با وجود چنین جمعیتی مطرح نکرده بود و این مسأله، تنها مسأله مهمی بود که تا آخرین سال‌های عمر پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله روی زمین مانده بود.
ثانیاً، در بین مسائل اسلامی هیچ مسأله‌ای در حد و شأن نبوت و هم‌سنگ آن و ادامه‌دهنده مسیر نبوت نمی‌باشد بلکه، مقام امامت است که هم ردیف مقام نبوت است و امام است که وظایفی که پیامبر بر عهده دارد انجام میدهد.
ثالثاً، از زمان طرح مسأله امامت و ولایت امیرالمؤمنین علیه‌السلام مخالفت‌های متعددی بروز داده شد حتی در همان صحرای غدیر شخصی به حضور پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله آمد و با حالت اعتراض به آن حضرت عرض کرد (اگر آنچه امروز گفته‌ای از طرف خداوند بوده است از خداوند بخواه تا عذابی بر من بفرستد و مرا نابود کند) که همین‌طور هم شد و نابود شد (آیات اول سوره معارج)
بنابراین آیه شریفه با شرح و توضیحی که دادیم دلالت بر امامت و خلافت بلافصل امیرالمؤمنین علیه‌السلام می‌کند.
راه دوم تفسیر آیه در سایه روایات
دومین راه برای تفسیر آیه تبلیغ کمک گرفتن از احادیث و روایاتی است که درباره آیه نقل شده است و نظریات و آرای مفسران و دانشمندان اسلامی است.
عده زیادی از محدثان صدر اسلام اعتقاد دارند که آیه تبلیغ درباره امیرالمؤمنین علیه‌السلام نازل شده است از جمله این محدثان:
1- ابن عباس، راوی، و مفسر معروف و کاتب وحی که مورد قبول شیعه و اهل تسنن است.
2- جابر‌بن‌عبدالله انصاری، چهره‌ای که مورد قبول شیعه و اهل تسنن است.
3- ابوسعید خدری، از بزرگان صحابه که به سایر مورد احترام است.
4- عبدالله‌بن‌مسعود، یکی از نویسندگان وحی و از مفسران قرآن کریم
5- ابوهریره از راویان مورد قبول اهل تسنن
6 و 7- حذیفه و براء بن عازل دو نفر از اصحاب معروف پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله و از دانشمندان بزرگ اهل تسنن نزدیک به سی نفر به نزول این آیه شریفه در شأن امیرالمؤمنین علیه‌السلام اعتراف نموده‌اند که علامه بزرگوار امینی قدس‌سره در جلد 1، ص 214، کتاب الغدیر ذکر کرده است.
در بین مفسران اهل تسنن نیز عده‌ای به این حقیقت اعتراف دارند از جمله سیوطی در تفسیر الدر المنثور، جلد دوم، صفحه 298 و ابوالحسن واحدی نیشابوری در اسباب النزول صفحه 150 و شیخ محمد عبده در المنار، جلد ششم، صفحه 120 و فخر رازی در تفسیر کبیر که به عنوان نمونه قسمتی از کلام فخر رازی را می‌آورید:
«این آیه در مورد علی‌بن‌ابیطالب علیه‌السلام نازل شده است، هنگامی که این آیه نازل شد پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله دست علی علیه‌السلام را گرفت (و بلند کرد) و فرمود هر کس من مولای او هستم پس این علی هم مولا و رهبر اوست پروردگارا کسانی که ولایت علی را پذیرفته‌اند دوست بدار و کسانی که با او به دشمنی برخاسته‌اند دشمن بدار سپس عمر با علی علیه‌السلام ملاقات کرد و به آن حضرت عرض کرد ای فرزند ابوطالب این مقام بر تو مبارک باشد تو از امروز رهبر و مولای من و همه مردان و زنان مؤمن شدی». (2)
حاکم حسکانی که از اهل تسنن است در کتاب شواهد التنزیل، جلد اول، صفحه 191 حدیث 248 این روایت را آورده که:
زیاد بن منزر می‌گوید: نزد امام باقر علیه السلام بودم در حالی که حضرت مشغول گفتگو با مردم بود شخصی از اهل بصره به نام عثمان‌الاعشی برخاست و گفت یابن‌رسول‌الله جانم به فدایت از حسن بصری پرسیدم که این آیه در مورد چه کسی نازل شده؟ گفت: در مورد مردی. وی نام او را مشخص نکرد. امام فرمود: اگر می‌خواست می‌توانست نام او را بگوید ولی از ترس نگفته است اما من می‌گویم…
هنگامی که خداوند جان پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله را در مقابل خطرات احتمالی تضمین کرد آن حضرت دست علی بن ابیطالب علیه‌السلام را بلند کرد و او را به عنوان جانشین و خلیفه خود معرفی کرد.
بنابراین احادیث و روایات و گفتار اصحاب پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله و راویان و نظریات مفسران و دانشمندان همگی دلالت دارد که آیه تبلیغ پیرامون ولایت امیرالمؤمنین علیه‌السلام نازل شده است.
هر چند مخاطب این آیه شخص پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله در آن زمان بوده است ولی بدون شک وظیفه تبلیغ ولایت و امامت و پاسخ به شبهات و سئوالات پیرامون آن، اختصاص به آن حضرت ندارد بلکه وظیفه همه آگاهان در طول تاریخ است.
——————–
1- «یا أَیُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ وَ إِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَما به لغتَ رِسالَتَهُ وَ اللَّهُ یَعْصِمُکَ مِنَ النَّاسِ إِنَّ اللَّهَ لا یَهْدِی الْقَوْمَ الْکافِرینَ»؛ سوره مائده، آیه 67.
2- «نزلت الآیة فی فضل علی بن ابی طالب و لما نزلت هذه الآیه اخذ بیده و قال من کنت مولاه فعلی مولاه اللهم وال من والاه و عاد من عاداه فلقیه عمر فقال هنیئاً لک یابن ابی طالب اصبحت مولای و مولی کل مؤمن و مؤمنه»؛ التفسیر الکبیر، ج 11، ص 49.
