فصل دوم: خراج‏

• فصل دوم: خراج‏

خراج به مالیات اراضی گفته می‌شود که همواره يكى از مهم‏ترين منابع درآمد و یکی از نهادهای بسیار مهم اقتصادی در سرزمينهاى اسلامى بوده است. به‏وجود آمدن شهرهاى جديد، لزوم حفظ امنيت در سرحدات سرزمين اسلامى و دستمزدهايى كه بايد به سپاهيان داده مى‏شد و ديگر هزينه‏ها براى خلافت اسلامى، آنها را با موضوع مهم تعريف منابع درآمد براى چرخاندن چرخهاى حكومت روبه‏رو كرده بود.

تا پيش از دوران فتوحات مهم‏ترين نحوه توليد ثروت در شبه جزيره عربستان بجز نواحى جنوبى و يمن كه كشاورزى در آنها صورت مى‏گرفت، تجارت و اخذ ماليات از كاروانهاى تجارتى بود. اما طبيعى است كه هزينه‏هاى سرزمين بزرگ اسلامى را نمى‏شد تنها از محل ماليات كاروانهاى تجارتى به دست آورد. بنابراين، خلفاى مسلمين به تعريف روشهاى ديگر توليد ثروت روى آوردند و مهم‏ترين اين راهها تعيين خراج بود.

به نظر مى‏رسد مسلمانان صدر اسلام روش گردآورى خراج و روى هم رفته، اخذ ماليات زراعى از زمين را از ايرانيان آموخته باشند؛ زيرا از وضع خراج در ايران پيش از اسلام اطلاعاتى وجود دارد. در عين حال، تا پيش از فتح ايران مالياتى كه از زمينهاى زراعى و باغها در شبه‏جزيره اخذ مى‏شد، ازجمله مالياتى كه از زمينهاى فدك گرفته مى‏شد، به روش مقاسمه بود، نه خراج.

از ديگر سو، مسئله مهمى بر سر چگونگى اخذ خراج از زمينهاى ايران و ديگر زمينهايى كه در جريان فتوحات به دست مسلمانان افتاده بود، وجود داشت و آن موضوع روشن شدن ماهيت شرعى چگونگى اخذ ماليات از اين زمينها بود. بر اساس نظر پاره‏اى از فقهاى صدر اسلام زمينهايى كه در جريان فتوحات و به وسيله جنگ به دست نيروهاى مسلمان افتاده بود، جزء غنيمت محسوب شده و بايد بين لشكريان مسلمان تقسيم مى‏شد.

اما اين موضوع مشكلات چندى را پيش رو داشت. يكى اينكه در اين صورت زمينهاى حاصل‏خيز كشاورزى به قسمتهاى بسيار كوچك تقسيم مى‏شد و اين خود پايين آمدن محصول را در پى داشت؛ ديگر اينكه لشكريان مسلمان حاضر در كشورهاى مفتوحه، فاقد تجربه لازم براى امر كشاورزى و پرداختن به زمين بودند و در نهايت اگر هم مى‏توانستند كشاورزى كنند، خود اين موضوع آنها را از پرداختن به امور لشكرى و همراهى سپاه اسلام باز مى‏داشت. براين اساس، در مركز خلافت جلسات متعددى برگزار شد و در نهايت تصميم گرفته شد كه زمينهاى ممالك مفتوحه در اختيار كسانى كه تا پيش از اين بر روى آنها كار مى‏كردند، گذاشته شود و در عوض سالانه مبلغى به‏عنوان ماليات زراعى يا خراج از آنها گرفته شود.

براين اساس براى هر جريب زمين مقدار معينى خراج معين شد. البته با اين شرح كه خود زمينها نيز بر اساس مرغوب بودن يا مرغوب نبودن، حاصل‏خيز بودن يا نبودن و نوع محصولى كه در آنها كاشت مى‏شد به انواع متعددى تقسيم مى‏شدند.

 اما با گذر زمان عيوبى بر شيوه گردآورى خراج وارد شد. يكى از آنها زمان گردآورى محصول بود. بسيار اتفاق مى‏افتاد كه موعد زمان جمع‏آورى خراج و ماليات بر اساس تقويم قمرى پيش از رسيدن و جمع‏آورى محصول بود. اين موضوع مشكلات بسيارى را سر راه كشاورزان مى‏انداخت و براى رفع اين مشكل خلافت اسلامى دست به تدوين خراجى زد كه اساس آن، بر هنگام گردآورى محصول تعيين شده بود.

با گذشت زمان، نظام بهره‏بردارى از زمين از شكل ساده و صرف خراج خارج شد و به سمت نظامهاى پيچيده‏تر حركت كرد. طى سده‏هاى چهارم هجرى به بعد، شاهد پيدايش نظامهاى بهره‏بردارى متعددى هستيم كه اندك‏اندك عرصه را بر نظام مالياتى خراج تنگ‏تر مى‏كردند. ازجمله اين نظامها، نظام اقطاع (واگذاري و اجاره املاک خالصه سلطان به اميران و منسوبان پادشاه) و نيز نظام سيورغال (عواید زمینی که به جای حقوق یا مستمری به اشخاص می‌بخشیدند) را مى‏توان نام برد كه به‏ويژه پس از استيلاى مغول در سرزمينهاى اسلامى به شدت مورد استفاده قرار گرفت‏.