درهاى مسجد

• درهاى مسجد

در بناى آغازين و زمان پيامبر (ص)، سه در براى مسجد ساخته شد. در بخش شرقى، باب جبرئيل بود، كه زمانى «باب آل عثمان» و «باب النبى (ص)» نيز ناميده مى‏شد. محل‏ اصلى اين باب، در ديوار شرقى مسجد، حدود دو متر بالاتر از نقطه تلاقى ضلع غربى حجره شريف با ديوار شمالى بوده است. در واقع، باب جبرئيل فعلى، با دقت در برابر درِ اصلى قرار ندارد و قدرى شمالى‏تر از محل اصلى آن است.

باب غربىِ مسجد، «باب عاتكه» است كه به «باب الرحمه» مشهور شد. اين درى است كه رسول خدا (ص) از آن وارد مسجد مى‏شده و با تغيير قبله، البته محل آن تغيير نكرد.

در سوّم هم تا پيش از تغيير قبله، در ديواره جنوبى مسجد در ميان محراب حضرت و حجره شريف بود كه بعدها با تغيير قبله، به ديوار شمالى منتقل گرديد.

گفتنى است از زمانى كه حجراتى در كنار ديواره‏هاى شرقى، غربى و شمالى مسجد، ساخته شد، از هر يك از حجرات، درى نيز به مسجد گشوده شد كه صاحب آن خانه، از اين در كوچك، كه آن را «خوخه» نيز مى‏ناميدند، به مسجد وارد مى‏گرديد. در سال سوّم هجرت، اندكى پيش از غزوه احد، فرمانى از سوى رسول خدا (ص) و در واقع از سوى خداوند صادر شد كه همه درها بسته شود مگر درِ خانه على (ع) «سُدّوا الأبواب الّا باب علىّ». اين حديث در منابع معتبر اهل سنّت آمده است. (1) در عصر نخست اسلامى، در منابع حديثى اهل مدينه كه به طور معمول هوادار شيخين بودند، روايتى درباره خوخه ابوبكر نقل شده است كه بر اساس آن، حضرت (ص) فرموده‏بودند: همه پنجره‏ها به مسجد بسته شود مگر خوخه ابوبكر. گفته‏اند، خوخه ابوبكر در ديوار غربى مسجد، در نزديكى باب السلام، جايى كه ابوبكر خانه داشته، بوده است. يعنى پنجره‏اى بين خانه و مسجد بوده كه ابوبكر از آن وارد مى‏شده است. خانه مزبور در توسعه، در مسجد افتاده اما تابلويى روى ديوار غربى مسجد نصب شده كه محل خوخه وى را نشان مى‏دهد. گفتنى است كه مسجد در آن سمت، چند ده متر توسعه يافته است. درباره حديث سُدّوا الابواب و خوخه توضيحات و توجيهات شگفتى در منابع حديثى آمده كه بخشى از آنها را سمهودى در كتاب وفاء الوفاء آورده است.

گفتنى است كه باب السلام و باب النساء در ابتداى بخش افزوده مسجد، در عصر خليفه دوّم بوده و در اين دوره تأسيس شده است.

در بناى جديد، درهاى تازه‏اى ساخته شده كه جمعاً شامل هفت در بزرگ است. مجموع درها كه با رقم و عدد مشخص شده به 41 عدد رسيده است. باب رقم 1 باب السلام و باب رقم 41 باب البقيع است.

شرح ابواب به این ترتیب است:

عصر پيامبر صلى الله عليه و آله‏:

1. «باب جبرئيل عليه السلام» در ميانه ديوار شرقى.
2. «باب الرَّحمه» در شمال ديوار غربى.
3. «باب عاتكه» در ميان ديوار جنوبى.

 باب جبرئيل عليه السلام:

اين در، از مهمترين درهاى مسجد النّبى صلى الله عليه و آله است كه به نام‏هاى «باب الجنائز»، «باب الجبر» و «باب عثمان» نيز معروف بوده است. وجه نامگذارى آن به «جبرئيل» چنين است كه آن مأمور امين و آورنده وحى، در پايان غزوه خندق، در اين مكان به محضر پيامبر صلى الله عليه و آله رسيد و به آن حضرت گفت: آيا سلاح خود را افكنده‏ايد؟ پيامبر صلى الله عليه و آله گفت: بلى. وى گفت: خداوند مى‏فرمايد: ما هرگز تو را به افكندن سلاح امر نكرده‏ايم، بايد به سوى بنى‏قريظه حركت كنى؛ آنگاه افزود: من به سوى آنان رفته و در خانه‏هايشان زلزله مى‏افكنم. پس رسول اللَّه صلى الله عليه و آله به بلال فرمان داد كه اذان سر دهد و آنگاه خطاب به مسلمانان فرمودند: «هر كس كه از ما اطاعت مى‏كند، نبايد نماز عصر را جز در سرزمين بنى‏قريظه بخواند». صحابه بى‏درنگ مسلح و بسيج شده و همراه پيامبر صلى الله عليه و آله حركت كردند.

اين باب را به اين سبب «باب الجنائز» گفته‏اند كه مكان نماز بر مردگان (مكان جنائز) در مجاورت آن قرار دارد و همچنين پس از اقامه نماز بر ميت، تشييع كنندگان مجبور بودند وى را از اين باب به سوى «قبرستان بقيع» ببرند و لذا آن را «باب الجبر» هم ناميده‏اند. اين در به «باب عثمان» نيز معروف بود؛ زيرا رو به روى خانه عثمان بن عفّان قرار داشت. باب جبرئيل عليه السلام اكنون در جاى پيشين و اصلى خود نيست، بلكه در توسعه نخستين مسجد، پس از غزوه خيبر، حدود چهار متر پايين‏تر، به سمت شمال منتقل شد كه موقعيت آن اكنون منتهى‏اليه ديوار شرقى خانه فاطمه عليها السلام و حجره و ضريح پيامبر صلى الله عليه و آله است. در توسعه عثمان‏بن عفان از اين مكان نيز حدود سه متر همراه با ديوار شرقى‏ عقب‏تر رفت و لذا محلّ اوّلى آن، داخل مسجد قرار گرفت.  در توسعه عبدالمجيد عثمانى (1265 ق.) براى سهولت ورود و خروج زائران يا براى امكان اقامه نماز در بيرون مسجد، بسته شد و درِ ديگرى به موازات آن، حدود سه تا چهار متر پايين‏تر، به طرف شمال، در همان ديوار باز شد كه امروزه اين در پابرجا و به «باب جبرئيل» مشهور است.

در مكان پيشين اين در، كه در دوره عثمانى تغيير يافت، پنجره‏اى گذاشته و بالاى آن به خط زيبايى اين آيه را نوشتند:

«إِنَّ اللَّهَ وَ مَلائِكَتَهُ يُصَلُّونَ عَلَى النَّبِيِّ يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا صَلُّوا عَلَيْهِ وَ سَلِّمُوا تَسْلِيماً.»(احزاب : 56)

اين كار به اين دليل انجام شد كه مكان اصلىِ باب جبرئيل عليه السلام در دوره عثمان مشخص باشد. از آنجا كه اكنون ديوارى ميان دو درِ كنونىِ بقيع و جبرئيل روبه‏روى آن پنجره كشيده و اتاقكى بزرگ براى قرار دادن ابزار و ادوات نظافت مسجد و خادمان ساخته‏اند، آن پنجره در ديد قرار ندارد.

البته نشانه ديگرى نيز براى مكان پيشين آن در دوره عثمان وجود دارد و آن اين است كه بالاى آيه ياد شده، دايره‏اى مكتوب به نام «عزرائيل عليه السلام» به خط زيبا و در زمينه سبز ديده مى‏شود و اين دقيقاً نشانه مكان باب جبرئيل عليه السلام در دوره عثمان است.

پنجره‏هاى ديگرى كه گفته شد، از شمال اين پنجره، نام «اسرافيل عليه السلام» و در جنوب نام «ميكائيل عليه السلام» بالاى آن ديده مى‏شود. نام «عزرائيل عليه السلام» كه نشانه مكان اصلى باب جبرئيل در دوره عثمان مى‏باشد، ميان اين دو پنجره قرار گرفته است، كه البته از بيرون ديوار ياد شده ديده نمى‏شود.

دوران عمر بن خطاب:‏

عمر بن خطاب در سمت شرق و غرب، دو در به درهاى مسجدالنبى صلى الله عليه و آله افزود.

«باب‏النّساء» را بعد از باب جبرئيل عليه السلام و «باب السّلام» را بعد از باب الرّحمه قرار داد و مكان باب عاتكه و باب جبرئيل عليه السلام را تغيير نداد.

باب النِّساء به «باب رَيْطه» دختر سفاح عباسى مشهور بود؛ زيرا رو به روى خانه وى قرار داشت. نام ديگر آن باب ابى‏بكر بوده؛ زيرا خانه ريطه همان خانه ابوبكر بوده است. باب النساى كنونى مقدارى عقب‏تر از مكان اصلى آن است و جاى نخست آن به پشت ايوان صفّه متصل بوده است. زنان اغلب از اين در داخل مسجد شده و اكنون نيز ساعاتى از روز براى ورود آنان اختصاص يافته است. شايان يادآورى است در دوران عثمان به درهاى مسجد افزوده نشد.

دوران عمر بن عبدالعزيز:

عمر بن عبدالعزيز، حاكم مدينه، در دوران وليد بن عبدالملك از 86 تا 96 ق. اقدام به توسعه و ترميم مسجد النّبى صلى الله عليه و آله كرد. در اين زمان تعداد درهاى مسجد به 20 رسيد، كه در سمت شرق 9 در و در غرب 7 در و در سمت شمال 4 در بود.

 دوران عثمانى‏

در دوران عثمانى، غير از پنج درِ اصلى، ديگر درها بسته شد. آن‏ها عبارت بودند از:

در غرب؛ باب السّلام و باب الرَّحمه.

در شرق؛ باب النّساء و باب جبرئيل عليه السلام.

در شمال؛ باب التوسّل يا باب المجيدى.

دوران سعودى‏

در سال‏هاى آغازين حكومت سعودى، تعداد درهاى مسجد به 11 رسيد، يعنى به 5 درِ پيشين 6 در افزوده شد؛ در شرق، باب البقيع، كه مقابل پاى مبارك پيامبر صلى الله عليه و آله و كنار مناره گنبد سبز است. در شرق ابواب صديق (سه ورودى) در شمال، باب عثمان، باب عمر بن خطاب، باب عبدالعزيز و باب ملك سعود.

در توسعه دوم؛ يعنى دوران فهد بن عبدالعزيز، 42 در به درهاى مسجد و ورودى افزوده شد.

———————

1. زيد بن ارقم: «كانَ لِنَفَر مِن أصْحاب رَسُول الله‏9 ابواب شارعة فى المسجد؛ فقال رسول الله يوماً: سُدُّوا الأبواب الّا باب عَلىّ. سيوطى رساله‏اى با عنوان «شدّ الأثواب فى سدّ الأبواب» نگاشته كه در كتاب الحاوى للفتاوى (ج 2، ص 120) چاپ شده است. درباره طرق اين حديث بنگريد: اهل البيت فى المكتبة العربيه، صص 235- 223.