- درجات توبه
با توجه به آیات و احادیث وارد شده، توبه دارای درجات گوناگونی است. در روایتی که از امام صادق علیه‌السلام آمده است؛ مطابق با گروه‌بندی افراد، توبه‌های گوناگونی وجود دارد:
«التَّوْبَةُ حَبْلُ اللَّهِ وَ مَدَدُ عِنَايَتِهِ وَ لَا بُدَّ لِلْعَبْدِ مِنْ مُدَاوَمَةِ التَّوْبَةِ عَلَى كُلِّ حَالٍ وَ كُلُّ فِرْقَةٍ مِنَ الْعِبَادِ لَهُمْ تَوْبَةٌ فَتَوْبَةُ الْأَنْبِيَاءِ مِنِ اضْطِرَابِ السِّرِّ وَ تَوْبَةُ الْأَوْلِيَاءِ مِنْ تَلْوِينِ الْخَطَرَاتِ وَ تَوْبَةُ الْأَصْفِيَاءِ مِنَ التَّنْفِيسِ وَ تَوْبَةُ الْخَاصِّ مِنَ الِاشْتِغَالِ بِغَيْرِ اللَّهِ تَعَالَى وَ تَوْبَةُ الْعَامِّ مِنَ الذُّنُوبِ* (1) توبه؛ ریسمان خداوند بزرگ است، و یاری و کشش عنایت و لطف اوست؛ و بنده باید پیوسته و در همه حال به مقتضای حال و جریان امور خود در حال توبه باشد؛ و برای هر فِرقه و طائفه‌ای توبه مخصوصی است؛
پس توبه پیامبران الهی؛ توبه از مضطرب شدن باطن و به هم خوردن حالت اطمینان است،
و توبه اولیا؛ توبه از عوارض رنگارنگی خاطر است که بر خلاف ثبوت و استقامت است،
و توبه اصفیاء و برگزیدگان حق؛ توبه از استراحت و فراغت و غفلت و کدورت می‌باشد که بر خلاف دوام توجه است،
و توبه افراد خاص و بندگان مخصوص؛ توبه از مشغول بودن به غیر پروردگار است که توجه به غیر خدا پیدا کرده و سرگرم به آن‌ها باشد،
و توبه عوام و عموم مردم؛ توبه از گناهان و معاصی و خلاف‌ها است.»
مطابق با احادیثی از این قبیل؛ در یک دسته‌بندی می‌توان گفت توبه سه نوع است:
1- توبه عام: که مربوط به همه بندگان است و بایستی از ترک واجبات و انجام محرمات توبه کنند.
2- توبه خاص: که مربوط به معصومان است و از ترک اولی توبه می‌کنند.
3- توبه اخص: که مربوط به اهل سیر و سلوک است و از توجه به غیر خدا توبه می‌کنند.
توبه گنهکاران از نوع اول است و توبه حضرت آدم علیه‌السلام و سایر انبیاء از نوع دوم است و نوع سوم توبه پیغمبر اسلام صلی‌الله‌علیه‌و‌آله است که می‌فرماید:
«فَأَسْتَغْفِرُ اللَّهَ فِي الْيَوْمِ سَبْعِينَ مَرَّةً؛ (2)
در روز هفتاد مرتبه استغفار می‌کنم.»
توبه یک عکس العمل است، عکس العمل روح در مقابل معاصی و به دو چیز بستگی دارد، یکی شدت معاصی و یکی صاف بودن و صیقلی بودن روح، چنان‌که عکس العمل یک توپ که به زمین زده می‌شود هم به فشار دست زننده و هم به مسطح بودن و صاف بودن زمین بستگی دارد.
اهل سیر و سلوک در هر مرحله‌ای از کمال قرار بگیرند؛ به مرحله بالاتر توجه می‌کنند، و توقف در آن را برای خود جایز نمی‌دانند و با توبه و استغفار و ترک اصرار و پشیمانی از غفلت‌های گذشته و تضرع به درگاه الهی خود را پاک می‌گردانند. از این رو گفته شده است:
«حَسَنَاتُ الْأَبْرَارِ سَيِّئَاتُ الْمُقَرَّبِين * نيكىهاى افراد خوب براى افراد مقرّب بدى محسوب مىشود.»
استغفار امام و نبی از این دید است.
———–
1- مصباح الشریعة، ص 97.
2- بحار الأنوار (ط – بيروت)، ج60، ص 183.
