بردباری و خویشتنداری

• بردباری و خویشتنداری

بردباری به معنای تحمل مشكلات است به گونه‌ای كه مهار کارها از دست انسان بیرون نرود.

بردباری و خویشتنداری یکی از ویژگی‌های ارزشمند شخصیتی است.

این ویژگی در آموزه‌های قرآنی به عنوان یكی از برترین فضایل انسانی شمرده و دارندگانش به بزرگی ستوده و تكریم شده و نشانه ديگر انسان كامل را مدارا با مردم به ويژه طبقه جاهل و نادان دانسته است. قرآن كريم مى‏فرمايد:

«عِبادُ الرَّحْمنِ الَّذينَ يَمْشُونَ عَلىَ الْأَرْضِ هَوْنا وَ إِذا خاطَبَهُمُ الْجاهِلُونَ قالُوا سَلاماً * بندگان خاص خداوند، کساني هستند که با آرامش و بي‏تکبر بر زمين راه مي‏روند و هنگامي که جاهلان آنها را مخاطب سازند (و سخنان نابخردانه گويند) به آنها (با بردباری) سلام مي‏گويند. سوره فرقان آیه 63».

در فرهنگ اسلام، حلم و صبر به معنای بردباری و خویشتنداری، و صابر و حلیم که از اسامی خداوند نیز است به معنی خویشتندار و بردبار است.

دین اسلام، صابران را كسانی می‌داند كه در برابر مصیبت‌ها و سختی‌ها، تحمل نشان می­دهند و سستی و ضعف به خود راه نمی‌دهند.

در آموزه‌های دین اسلام صبر را در ابعاد گوناگون زندگی دسته‌بندی می‌کنند. در یک تقسیم‌بندی صبر و شكیبایى به سه مقوله تقسیم می­شود:

امام على (ع) درباره اقسام صبر مى‏فرمايند:

«الصَّبْرُ ثَلاثَةٌ الصَّبْرُ عَلَى الْمُصيبَةِ وَ الصَّبْرُ عَلَى الطَّاعَةِ وَ الصَّبْرُ عَنِ الْمَعْصِيَةِ * بردباری بر سه گونه است: بردباری بر مصيبت و صبر بر اطاعت و خويشتندارى ازگناه». (1)

انسان در مسير تكاملى خويش علاوه برخویشتنداری و پايدارى براوامر الهى در برابر دو دسته از عوامل بازدارنده نيز بايد بردبار باشد:

1- عوامل بيرونى كه عبارت است از: سختى‏ها، فشارها، توطئه‏ها و تهاجم دشمن در صحنه‏هاى فرهنگى، سياسى، اقتصادى، روانى و نظامى.

2- عوامل درونى كه عبارت است از: عواملى كه موجب انحراف و گناه و دورى از قرب خداوند مى‏شود و يا انسان را از طىّ مراتب بالاتر باز مى‏دارد.

اميرمؤمنان (ع) در حديثى به عوامل بيرونى و درونى اشاره می­کنند و مى‏فرمايند:

«الصَّبْرُ صَبْرانِ صَبْرٌ فِى الْبَلاءِ حَسَنٌ جَميلٌ وَ اَحْسَنُ مِنْهُ الصَّبْرُ عَنِ الَمحارِمِ * بردباری بر دو گونه است: بردباری در بلا و مصيبت‏ كه زيبا و پسنديده است و آن بردباری كه زيباتر و بهتر از اين است، خویشتنداری در برابر گناهان است». (2)

حلم به معناى نگهدارى نفس و طبع از هيجان غضب است. حلیم كسى است كه در برابر فشار كار و اذيّت و آزار ديگران در حيطه كار و زندگى، مالك نفس خود باشد؛ در برابر مشكلات خویشتندار و بردبار باشد و در مشکلات مقاومت كند. حلم و بردبارى، از فضايل انسان‌هاى صالح است؛ خداوند متعال در قرآن کریم حضرت ابراهیم را که بیشترین تحمل را در برابر سختی‌ها داشته است با صفت حلیم یاد می­کند و می‌فرماید:

«إِنَّ إِبْراهِيمَ لَحَلِيمٌ … * چرا که ابراهیم بردبار… بود. سوره هود آیه 75».

امير مؤمنان (ع) بالاترین عزت را در سایه حلم می‌دانند و فرمودند:

 «لا عِزَّ اَرْفَعُ مِنَ الْحِلْمِ * هيچ عزّتى از خويشتندارى والاتر نيست». (3)

1. تحمل ناملایمات و سختی‌ها در خدمت

مدیران و کارکنان سازمان‌ها در طول روز همواره دچار هیجان‌ها، تنش‌ها، نگرانی‌ها، بیم‌ها و امیدهای گوناگون می‌شوند.موقعیت‌های تهدید‌کننده در محیط مانند مشکلات اجتماعی، تنگناهای اقتصادی، انتظارات و توقعات سازمان از کارمندان، پیشرفت فنّاوری و نگرانی مدیران درباره عقب ماندن از دانش روز و توقعات کارکنان، همگی دست بهم می­دهد و سبب بروز ناملایماتی می‌شود. واکنش افراد در مقابل این موقعیت‌های تهدیدکننده گاهی می‌تواند سرنوشت ساز باشد. تحمل سختی‌ها و استقامت در فرهنگ الهی همواره مورد تأکید است. گویی اجرای رسالت عظیم انبیا و اوصیا و همه صاحبان رسالت در گرو صبر و تحمل است که خداوند به آخرین رسول خود فرمود:

«فَاصْبِرْ كَما صَبَرَ أُولُوا الْعَزْمِ مِنَ الرُّسُل * پس صبر کن آن‏گونه که پيامبران اولوا العزم‏ صبر کردند. سوره احقاف آیه 35».

خداوند متعال در قرآن کریم، جهادگران مسلمان را به تحمل سختی‌ها دعوت نموده و فرموده است:

«فَلا تَهِنُوا وَ تَدْعُوا إِلَى السَّلْمِ وَ أَنْتُمُ الْأَعْلَوْنَ وَ اللَّهُ مَعَکُمْ وَ لَنْ يَتِرَکُمْ أَعْمالَکُمْ * پس هرگز سست نشويد و (دشمنان را) به صلح (ذلت‏بار) دعوت نکنيد در حالي که شما برتريد و خداوند با شماست و چيزي از (ثواب) اعمالتان را کم نمي‏کند. سوره محمد آیه 35».

این آیه، که درباره جهاد، نازل شده است، این‌گونه پیام می‌دهد کسي که خدا با او است، همه عوامل پيروزي را در اختيار دارد؛ هرگز احساس تنهایي نمي‏کند؛ ضعف و سستي به خود راه نمي‏دهد؛ به نام صلح، تسليم دشمن نمي‏شود و دستاورد‏هاي خون‌ شهيدان را در لحظات حساس به باد نمي‏دهد.

 عامل اصلی موفقیت و رستگاری، بردباری است. انسان باید در برابر ناملایمات شکیبا و صبور باشد و سختی محرومیت‌ها را تحمل کند و در نتیجه، مشکلات اقتصادی و اجتماعی را با تحمل و بردباری به خوشی‌ها و موفقیت تبدیل سازد. در حقیقت، هرگونه شتابزدگی و بی‌صبری ما را به سقوط می‌کشاند.

حضرت علی (ع) در اهمیت صبر می‌فرمایند:

«وَ عَلَیْکُمْ بِالصَّبْرِ فَأِنَّ الصَّبْرَ مِنَ الاْیمانِ کالرَّاْسِ مِنَ الْجَسَدِ * بر شما باد که بردباری را در هر کاری پیشه کنید که صبر نسبت به ایمان، مانند سر نسبت به تن آدمی است». (4)

دین گرانقدر اسلام، کار و معیشت را اگر به قصد تقرب الهی باشد، طاعت می‌شمارد. شاید بتوان گفت صبر در خدمت و وظیفه، جلوه‌ای از صبر بر طاعت است. در محیط کار و خدمت، تحمل مشقت‌های شغلی و همکاران سبب استحکام روابط می‌گردد و طبق فرموده حضرت علی (ع) نوعی آراستگی در روابط است:

«اَلاِحتمالُ زَينُ الرِّفاق * تحمل، زینت رفاقت است». (5)

بی‌گمان، هر کسی در زندگی خود به مشکلات و ناراحتی‌هایی گرفتار می‌شود. اگر انسان در این مواقع بی‌تابی کند، تمرکز فکر و عمل خود را از دست می‌دهد و خود را به راحتی می‌بازد و مشکلات بزرگ‌تر گریبان او را می‌گیرد. هنگامی که حضرت‌یوسف در چاه بود، خداوند او را به دلیل تحملش در برابر مشکلات نجات داد و به خانه عزیز مصر فرستاد، ولی آن‌گاه که از زندانی شدن، که مقدمه ریاستش بود، اظهار ناراحتی کرد، خداوند وسایل آزادی او را به تأخیر انداخت تا تحمل او در برابر سختی‌ها -که در آینده به سراغش خواهد آمد و او باید با مدیریتِ صحیح آنها را پشت سر نهد- زیاد شود.

ايجاد فرصت براي شکوفايي استعدادها، توانايي‌ها و کنار آمدن با خود و ديگران يکي از اهداف مهم و اساس بهداشت رواني است. بهداشت رواني همان سلامت فکر و قدرت سازگاري فرد با محيط و اطرافيان است. چون در رویارویی با چالش‌ها و مشکلات روزمره، ما بر اساس ويژگي‌هاي رواني خود برخورد مي‌کنيم، هر چه از سلامت رواني بيشتری برخوردار باشيم به يقين آسيب‌پذيري ما کمتر خواهد بود؛ پس همچنان که از جسم خود مراقبت مي‌کنيم، روان خود را نيز بايد مقاوم‌تر کنيم تا زندگي بهتري داشته باشيم.

امروزه مدیریت بر فشارهای روانی و به کنترل درآوردن این پدیده زیانبار در روند موفقیت هر سازمان سهم اساسی و تأثیرگذاری دارد؛ زیرا فشارهای روانی در سازمان‌ها یکی از چالش‌های جدی مدیران در عصر صنعتی شدن جوامع، و بازدهی سازمان‌ها را تا حد زیادی کاهش داده است.

به طور كلي نقش مديريت، طرح‌ريزي محيطي است كه از لحاظ مادي و اجتماعي خشنود كننده باشد. در ضمن مدير هر سازمان بايد به تمام مسائل توجه کند و زمينه‌اي را از نظر روحي و رواني و ارضاي انگيزه‌ها فراهم آورد كه كاركنان، خود را شريك و سهيم در كارها و پیامدهای آن بدانند. در چنين موقعیتی است كه خلاقيت افرادِ تحت نظارت افزايش مي‌يابد. البته فراموش نشود كه ايجاد زمينه مناسب و فراهم آوردن زمینه­های رشد و شكوفايي و ارضای نيازهاي مادي و روحي كاركنان به منظور ايجاد انگيزه، بدون رعايت اصل مهم و غير قابل اجتناب عدالت، ممكن و میسر نيست.

بهداشت رواني در محيط كار نوعی مقاومت در مقابل پيدايش پريشاني‌هاي رواني و اختلالات رفتاري در كاركنان سازمان و سالم‌سازي فضاي رواني كار است.

بردباری در برابر ناملایمات و تحمل مشکلات، نه تنها ثواب اخروی دارد، بلکه انسان را از نگرانی و ناراحتی دور می‌سازد. خداوند بندگان خویش را برای بخشیدن توفیق و امتیاز صبر می‌آزماید تا خود آنان نیز مقام خویش را درک کنند.

در قرآن مجید آمده است:

«وَ لَنَبْلُوَنَّکُمْ حَتَّى نَعْلَمَ الُمجاهِدِينَ مِنْکُمْ وَ الصَّابِرِينَ * ما همه شما را قطعاً مي‏آزماييم تا معلوم شود مجاهدان واقعي و صابران از ميان شما کيانند. سوره محمد آیه 31».

کسانی که دارای ویژگی بردباری باشند در اداره و رهبری انسانها توفیق بیشتری دارند. به طور کلی چون مدیر یا رهبر در سمت خود می‌خواهد به وسیله‌ انسانها کاری را انجام دهد، باید بتواند در برابر رفتارهای گوناگون آنان واکنشی مناسب به کار بندد و با حلم و بردباری، رفتار و گفتار نامطلوب آنان را در حد متعارف تحمل کند؛ چنان كه امام على (ع) مى‏فرمايند:

 «الْحِلْمُ رَأْسُ الرِّئاسَةِ * سر سلسله ریاست، بردباری است». (5)

مردى باديه نشين از قبيله «بنى سليم» خدمت پيامبر (ص) رسيد و با كمال جسارت گفت تو همان جادوگر دروغگويى هستى كه آسمان بر كسى دروغگوتر از تو، سايه نيفكنده و زمين در بر‌نداشته است!

عمر در اين لحظه خواست او را بكشد، پيامبر (ص) فرمودند عمر بنشين! حلم و بردبارى به اندازه اى نيكوست كه شايسته است افراد حليم و بردبار پيامبر باشند.

مى‏بينيم رسول اكرم (ص) در اوج قدرت و توانايى، نسبت به آن مرد گستاخ با حلم و بردبارى برخورد مى‏كند و قدرت و شوكت آن حضرت سبب انتقامجويى و برترى طلبى نمى‏­شود.

مدیران و رهبران باید از هر گونه انتقام‌جویی و کینه‌توزی دوری جویند و رفتار و گفتار ناپسند افراد را بزرگوارانه عفو کنند، ولی اگر در انجام دادن وظایف سازمانی کوتاهی شد، قاطعانه برخورد کنند. تحمل کارهای سخت مدیریتی و تدبیر آنها در عین شکیبایی به کارامدی هر چه بیشتر مدیریت کمک می‌کند. پس شایسته است مدیران این قبیل سختی‌ها را با آغوش باز بپذیرند. امام علی (ع) در این زمینه سخنی زیبا فرموده‌اند:

«مَكْرُوهٌ تُحْمَدُ عَاقِبَتُهُ [عَوَاقِبُهُ‏] خَيْرٌ مِنْ مَحْبُوبٍ تُذَمُّ مَغَبَّتُه‏ * کار ناخوشایندی که آینده آن پسندیده است از کار دوست داشتنی که آینده ای ناپسند دارد، بهتر است». (6)

از این روایت به خوبی فهمیده می‌شود که نباید به کارهای مقطعی که دارای نتایج مثبت، اما زودگذر است دلخوش بود و سازمان را از حرکت‌های ارزشمند عمیق و بنیادین بازداشت. امام علی (ع) در نامه‌ای به امام حسن مجتبی (ع) صبر را خُلق نیکی معرفی کردند که باید نفس را به آن عادت داد:

«عَوِّدْ نَفْسَكَ الصَّبْرَ التَّصَبُّرَ عَلَى الْمَكْرُوهِ وَ نِعْمَ الْخُلُقُ التَّصَبُرُ فِي الْحَق‏ * فرزندم نفست را بر استقامت در برابر آنچه نمي‏پسندي، عادت ده که شکيبایي در راه حق از اخلاق نيک بشمار مي‏رود». (7)

البته پس از هر شام تیره‌ای، سپیده‌ای روشن سر خواهد زد. خوشا به سعادت کسانی که شام‌های سیاه خود را با بی‌قراری تیره‌تر و سخت‌تر نمی‌کنند بلکه به فرموده حضرت امیر (ع) از آن عبور می‌کنند:

«إِنَّ لِلنَّكَبَاتِ غَايَاتٍ لَا بُدَّ أَنْ يَنْتَهِيَ إِلَيْهَا فَإِذَا حُكِمَ عَلَى أَحَدِكُمْ بِهَا فَلْيَتَطَأْطَأْ لَهَا وَ يَصْبِرْ حَتَّى يَجُوزَ فَإِنَّ إِعْمَالَ الْحِيلَةِ فِيهَا عِنْدَ إِقْبَالِهَا زَائِدٌ فِي مَكْرُوهِهَا * ناملايمات و دشواري‌ها بالاخره نهايت و پايانى دارد كه حتماً به پايان خواهد رسيد. هنگامى كه يكى از شما با آن دشواري‌ها رو به رو شد سر فرود آورد و صبر كند تا آنها عبور کند و رد شود چون چاره‏انديشى و دست و پا زدن بهنگام هجوم بلا موجب زياد شدن آن و شدت دشوارى خواهد شد». (8)

2. ایستادگی در برابر فشارهای سیاسی، اجتماعی و… هنگام تصمیم‌گیری

صلابت فکری در تصمیمات مهم از ویژگی مدیران بزرگ است. مدیران متزلزلی که با اندک تغییر سیاسی و اجتماعی مشی خود را عوض می‌کنند، نمی‌توانند تصمیم‌گیرندگان خوبی باشند.

 اگر افکار، سست و مشوش باشد و درون از صبر تهی، فشارهای محیطی مجال جولان پیدا می­کند و نقشه‌ها را در هم می‌ریزد. مدیری که مورد حمله فشارهای عصبی و روانی قرار می‌گیرد، مسلماً در تصمیم‌گیری و برنامه‌ریزی، برقراری روابط با دیگران، شیوه اجرایی اثربخشی کار و در نهایت با کارایی و بهره‌وری دچار مشکل خواهد شد.

 از این رو مدیران و رهبران باید هنگام رویارویی با فشارهای عصبی و هیجان‌های تنش‌زا، کنترل اعصاب و هیجان‌های خود را به دست بگیرند و با مدیریت صحیح از تأثیرات فشارهای سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و … بکاهند. مدیران با صلابت، پس از مشورت و رایزنی‌های اساسی در تصمیمات خود راسخند و نوسانات درون و بیرون سازمان را در ظرف وسیع وجودی خویش می‌گنجانند. این به معنای فراموش کردن مشکلات اطراف نیست بلکه به معنای اندیشه کردن، تجزیه و تحلیل و اقدام در زمان مناسب است.

وقتی مدیری متحمّل سختی‌های سازمانی می‌گردد و خم به ابرو نمی‌آورد در واقع از عقل خویش مدد می­گیرد و این نشان برتری اوست؛ هم چنانکه امیر فضل و سخن علی (ع) فرموده‌اند:

«الِاحْتِمَالُ بُرْهَانُ الْعَقْلِ وَ عُنْوَانُ الْفَضْل‏‏ * تحمّل، دليل عقل و عنوان فضل و برتری است». (9)

شیوه رسول اکرم (ص) به عنوان مدیری جهانی از آغاز، تحمل دشواری‌های دوره رسالت الهی خویش بود. آن حضرت فشارهای سیاسی زمان خویش و توهین‌های اجتماع جاهلان آن روز را با سعه صدر تحمل می‌فرمود. در سخنی گرانقدر از ایشان آمده است:

«فَفِي الصَّبْرِ عَلَى مَا تَكْرَهُ خَيْرٌ كَثِيرٌ * در صبر بر ناملايمات و امور غير موافق با نفس، خير فراوانی است». (10)

امام عدل و حکمت امام علی (ع) نیز در برابر فشارهای سیاسی و اجتماعی زمان خود، رنج بسیاری متحمل شدند و بسیار صبر نمودند. آن حضرت تشبیه زیبایی از صبر وافر خویش آورده اند:

«فَصَبَرْتُ وَ فِي الْعَيْنِ قَذًى وَ فِي الْحَلْقِ شَجاً * پس صبر کردم در حالتی که چشمانم را خاشاک و غبار و گلویم را استخوان گرفته بود». (11)

ایشان با اینکه خار در چشم و استخوان در گلو داشت، معتقد بودند که ثمره حلم، در نهایت پیروزی است:

«مَنْ حَلُمَ عَنْ عَدُوِّهِ ظَفِرَ بِهِ * آن که در برابر دشمنش بردباری نشان دهد بر او پیروز شود». (12)

تاريخ اسلام ، برگ‏هاى زرّينى از مقاومت نيروهاى مسلمان در برابر تهديدهاى زورمندان، تقديم صاحبان خِرَد و مدیران امروز نموده كه به رغم تحمل سخت‏ترين شكنجه‏ها، داغ شنيدن كمترين سخنى را (که از بی‌صبری و عدم تحمل حکایت داشته باشد) بر دل زورگویان نهاده ‏است.

اين مقاومت با نوعى باور همراه است. ابن‌ابى‌عمير در اين‌باره مى‏گويد به دستور خليفه عبّاسى براى دست يافتن به نام شيعيان امام صادق (ع)، به من صدها تازيانه زدند و آنقدر درد اين شلاق‏ها مرا بى‌تاب كرد كه مى‏خواستم جمله‏اى بگويم. ناگاه صدایی را شنيدم كه مى‏گفت يا محمّد ‌بن‌ابى‏عمير! ياد آن زمان باش كه در برابر پروردگارت بايد پاسخگوى رفتارت باشى. اينجا بود كه نيرويى دوباره يافتم و صبر كردم و رازى را افشا نكردم و خدا را بر اين نعمت سپاس مى‏گويم.

معلّى‌بن‌خنيس نيز از صفحه‏نگارانِ اين مجموعه مقاومت است كه در برابر شكنجه حاكم مدينه در زمان امام صادق (ع) ايستادگى كرد و مطلبى را آشكار نساخت و در پاسخ افشاى نام ياران امام صادق (ع) گفت من مرد گرفتارى هستم كه كسى را نمى‏شناسم. خليفه گفت از من پنهان مى‏دارى. بدان كه اگر از من نهان كنى، تو را خواهم كشت. معلّى با صلابت و شجاعت فرياد برآورد تو مرا به كشتن تهديد مى‏كنى؟ سوگند به خدا اگر نام‏ آنان زير پاهاى من بودند، من پاهايم را كنار نمى‏بردم تا تو آنان را شناسايى نكنى و اگر تو مرا به قتل برسانى، مرا سعادتمند و خود را بدبخت ساخته‏اى. سرانجام، دشمن در برابر اين مقاومت مردانه به زانو درآمد و او را رها ساخت.

قيس‌بن‌مسهّر كه مسئوليت نامه‏رسانى امام حسين (ع) به مردم كوفه را پذيرفته بود، وقتى در دام مأمور خونريز عبيداللّه‌بن‌زياد افتاد از ارائه هرگونه اطّلاعاتى طفره رفت و جان خويش را در مسير حفظ اسرار اهدا كرد.

3. توانایی تحمل باورهای مخالف

موضوع تحمل باور دیگران در قالب انتقاد‌پذیری، مشاوره‌پذیری و … در فصل‌های مربوط آورده شده است. در این گفتار از زاویه بردباری و خویشتنداری به این موضوع پرداخته می­شود.

توانایی تحمل باورهای مخالف از جنبه‌های بردباری است. وقتی انسان در مقام شنونده مورد هجوم انتقادات و یا نظریات گوناگون قرار می‌گیرد، باید ابتدا با حفظ خونسردی خود، میان آرای سازنده و غیرسازنده تمیز قائل شود.

وقتی این مرحله را طی کرد از آرای سازنده استقبال، و آرای مغرضانه و ناحق را تحمّل کند.

خداوند باری‌تعالی در موارد متعددی، پیامبرش را به صبر توصیه نموده است؛ از آن جمله:

«و اصْبِرْ عَلى ما يَقُولُونَ‏ * در برابر آنچه مى‏گویند شكیبا باش. سوره ص آیه 17».

خداوند در این آیه شریفه پيامبر را مخاطب قرار می­دهد و او را به صبر در برابر مخالفان حق دعوت می‌کند؛ چرا که تنها با نيروي صبر و استقامت مي‏توان بر باورهای ناحق پيروز شد و توطئه‏هاي دشمن را در هم شکست و نسبت‌هاي نارواي آنها را در مسير حق تحمل کرد. البته صبر و استقامت به پشتوانه‏ و انگیزه نیاز دارد که بهترين پشتوانه، ياد خدا و کسب رضای جهان آفرين است.

در هر سازمان منسجم، حفظ روابط خوب، بدون احترام به باور دیگران و تحمل نظریات مخالف امکان‌پذیر نیست. امام علی (ع) می‌فرمایند:

«الْحَلِيمُ مَنِ احْتَمَلَ إِخْوَانَهُ * بردبار کسی است که برادران خود را تحمل کند». (13)

مدیران آگاه برای اصلاح و توسعه فردی، گروهی و سازمانی و نیز برای انتقال دانش و مهارت خود به دیگران و اصلاح آن‌ها لازم است از قدرت انتقاد پذیری برخوردار باشند.

 اموری چون ارزشیابی عملکرد، مشارکت در گروه‌های کاری، خدمات رسانی و کنترل کیفیت، همگی به استفاده مطلوب از انتقادپذیری و انتقاد‌کردن بستگی دارد.

انتقاد، نقش عمده‌ای در روابط اجتماعی ایفا می‌کند و می‌تواند برای ایجاد تحرک در اشخاص و نفوذ در آنها، آموزش، بیان نیازها و خواسته‌ها و یا محرکی برای اصلاح و پیشرفت باشد.

در مجموع، انسان‌ها نیازمند انتقاد کردن و انتقادپذیری مؤثر و مثبت برای تکامل خود، گروه و سازمان هستند. این نقد افراد، سازمان‌ها و جوامع را به سوی تعالی سوق می‌دهد در حالی که نقد منفی، روحیه دشمنی و پرخاشگری و تضاد را گسترش می­دهد و افراد و سازمان‌ها را به سوی عدم بهره‌وری از منابع انسانی و مادی و در نهایت نابودی آنها سوق می‌دهد.

انتقادپذیری مؤثر نتایجی چون افزایش رضایت شغلی، ایجاد روابط کاری مناسب، تقویت سلامت فکری و روحی، ایجاد عزت‌نفس، افزایش سطح بهره‌وری و افزایش رقابت برای تضمین موفقیت را به دنبال دارد. اگر انتقاد کننده و انتقاد شونده می‌خواهند به هدف انتقاد سازنده، که همانا تغییر رفتار خاصی است، دست یابند، باید با یکدیگر همکاری کنند. برای دستیابی به  اهداف، ضروری است از روش‌های انتقاد مؤثر و سازنده استفاده نمود.

هيچ سازمانى از انتقاد و پيشنهاد سازنده زيان نمى‏بيند، بلكه مدير يا مسئولان سازمان با شنيدن نظر ديگران- گرچه آن‏ها را به كار نبندند- دست كم سخنان بيشترى را در مورد سازمان مطبوع خويش مى‏شنوند و از همين رهگذر، وقت معيّنى را صرف آن مى‏كنند و محتاطانه قدم برمى‏دارند كه خود به سود سازمان خواهد بود و اگر انتقاد و پيشنهاد ديگران بجا باشد و بدان عمل كنند كه بيشترين توفيق را كسب كرده‏اند؛ چنان كه امير مؤمنان على (ع) مى‏فرمايند:

«مِنْ اكْبَرِ التَّوْفيقِ الْاخْذُ بِالنَّصيحَةِ * به‏كارگيرى اندرز و انتقاد ديگران، بزرگ‏ترين موفقيت است». (14)

4. توانایی کنترل احساسات

کنترل احساسات یکی دیگر از جلوه‌های بردباری است. احساسات و هیجان‌ها، مجموعه‌ای از عواطف و تمایلات انسانی است و شامل خشم و غضب، تمایلات نفسانی، هیجانات و … است.

احساسات و هیجان‌ها بخش مهمی از زندگی و رفتارهای ما را تشکیل می‌دهد. این دو با هم رابطه تنگاتنگی دارد و گاهی معادل هم به کار می‌رود. اگر با حالات هیجانی مثل غم، خشم و اضطراب درست برخورد نشود، این هیجان‌ها می‌تواند تأثیر منفی بر سلامت جسمانی و روانی فرد و اطرافیان بگذارد و پیامدهای منفی در پی داشته باشد.

توانایی کنترل هیجان‌ها ما را قادر می‌سازد تا هیجان‌ها را در خود و دیگران تشخیص دهیم؛ چگونگی تأثیر هیجان‌ها بر رفتار را بدانیم و بتوانیم واكنش مناسبی به هیجان‌های مختلف نشان دهیم. این توانایی شامل توانایی شناسایی هیجان‌های خود و دیگران و همچنین شناخت تأثیر هیجان‌ها بر رفتار است.

هیجان‌ها و عواطف نشانه‌ زنده‌بودن ماست؛ زیرا در تمام تصمیم‌گیری‌ها و رفتارهای ما نقش دارد. احساسات ما از زمان تولد شكل می­گیرد و نقش مهمی در زندگی‌ ما ایفا می‌كند. تجربه­ها و ارتباطات اجتماعی ما نیز برگرفته از احساسات و هیجان‌های ماست.

احساسات می‌تواند خوشایند یا ناخوشایند باشد. احساسات خوشایند به فرد انرژی می‌دهد؛ مثل شادی، عشق و… و دقیقاً به همان صورت، احساسات ناخوشایند انرژی منفی به فرد منتقل می‌كند؛ مثل غم، ترس و … .

با اینكه احساسات در زندگی انسان‌ها مشترك است، هر یك از ما دنیای هیجانی مخصوص به خود را دارد كه به هیچ‌كس دیگر شبیه نیست. درست است كه ما معمولاً توسط دیگران و محرك‌های بیرونی برانگیخته می­شویم و احساسات ناخوشایندی همچون خشم و غم را تجربه می‌كنیم، نوع نگرش، افكار و برخورد ما نیز تعیین كننده است؛ یعنی افكار ما در شكل‌گیری احساساتمان نقش مهمی ایفا می‌كند.

تحمل خشم و غضب یکی از جنبه های کنترل احساسات است. حضرت علی (ع) در توصیف انسان حلیم فرمودند:

«إِنَّمَا الْحَلِيمُ مَنْ إِذَا أُوذِيَ صَبَرَ وَ إِذَا ظُلِمَ غَفَر * به درستى كه نيست بردبار مگر كسى كه هرگاه آزار شود، صبر كند و هرگاه ستم شود، ببخشايد». (15)

برخورد بزرگوارانه با ناملایمات و سختی‌ها از حلم و سعه صدر انسان سرچشمه می‌گیرد.کسانی که دارای این صفت ارزشمند باشند از کینه‌توزی و انتقام‌جویی‌های جاهلانه دوری، و کردارها و گفتارهای ناپسند افراد را تحمّل می‌کنند.

انسان برتر در میان عفو و انتقام، انتخابش نیز برتر است.

حضرت علی (ع) می‌فرمایند:

«أَقْبَحُ أَفْعَالِ الْمُقْتَدِرِ الِانْتِقَام‏ * زشت‌ترین کردار انسان توانمند، انتقام است». (16)

فرد بردبار و خویشتندار، كنترل اوضاع را به دست عواطف و احساسات نمی­سپرد و با عقلانیت و تدبیر، استقامت و پایداری می‌كند تا به مقصد خویش برسد.

بدیهی است افراد كاملاً تحت كنترل هیجان‌ها نیستند بلكه حق انتخاب دارند و می‌توانند الگو‌های هیجانی سازنده را انتخاب كنند. به همین دلیل راه‌كارهای مقابله را باید بیاموزیم. نمونه‌ای از این راهكارها شامل موارد ذیل می‌شود:

الف) راهبردهای‌ ‌شناختی

 اولین گام در مهار كردن احساساتی همچون خشم، ترس و غم این ‌است كه به آن حالت آگاهی پیدا كنیم و برای رسیدن به این آگاهی باید احساسات و عواطف خود را هنگام رویارویی با موقعیت‌های ناخوشایند، افكار، باورها و انتظارات و خواسته‌های خود بشناسیم. این آگاهی‌ها عبارت است از:

1. آگاهی از احساسات خود

 افراد مختلف در برابر محرك‌های یكسان، احساسات متفاوتی دارند. فردی در مقابل محرك ناخوشایند، احساس غمگینی می‌كند و دیگری در مقابل همان محرك، احساس خشم می‌كند. این تفاوت‌های هیجانی بستگی دارد به تفاوت‌های ژنتیكی بین افراد و تفاوت در ساختار و سبك زندگی خانوادگی. آگاهی از این نكته كه «شخصیت من» بیشتر مستعد چه نوع احساسی است، گام بلندی در جهت رویارویی با هیجان‌های ناخوشایند است.

2. آگاهی از افكار خود

 شناخت افكار خود، هنگام رو به رو شدن با موقعیت‌های ناخوشایند در شناخت هرچه بهتر خود و كنترل هیجانها به ما كمك می‌كند. اگر فرد به این آگاهی برسد كه در موقعیت‌های ناخوشایند، افكاری غیر واقعی در ذهنش فعال می‌شود، این افكار قابل كنترل است و می­تواند عوامل ناكارامدی افكار خود را بشناسد، آنگاه خواهد توانست این افكار را تحت كنترل خود در آورد و احساسات ناخوشایند كمتری را از خود بروز دهد.

3. آگاهی از چگونگی پردازش رویدادها

 هر فرد متناسب با ساختار ذهنی خود اطلاعات دریافتی را پردازش می‌كند؛ به همین دلیل دو نفر از یك رویداد یكسان، برداشتی متفاوت دارند. باید مراقب بود كه در پردازش دچار سوگیری نشویم. سوگیری یا پیشداوری یعنی اینکه رویدادها را به همان شكلی ببینیم كه دوست داریم.

4. آگاهی یافتن از خواسته‌ها و انتظارات خود

 اگر كاری مطابق خواسته‌های ما انجام نشود، چه احساسی داریم؟ باید بدانیم در رویارویی با موقعیت‌ها، تنها محیط پیرامون ما تعیین كننده نیست، بلكه خود ما نیز مؤثر هستیم. با این حال افرادی كه انتظارات زیادی از اطرافیان دارند بیشترین احساس ناخوشایند دارند و برعكس اگر خود پنداره‌ قوی داشته باشند، همه‌ موقعیت‌ها را بر اساس انتظار دیگران نمی‌بینند.

ب) راهبردهای رفتاری

در این راهكار، دو شیوه برای از بین بردن تجربیات ناخوشایند هست:

1. شیوه‌های بلند‌مدت

 این شیوه در اثر گذشت زمان، آستانه تحمل فرد را در مقابل موقعیت‌های ناخوشایند افزایش می‌دهد و آرامشی نسبی برای فرد به دنبال خواهد داشت. روش‌هایی مانند متخلق شدن به آداب اسلامی و سیره اولیای خدا و تمرین آرام سازی خود از همین شیوه‌هاست.

امام سجّاد (ع)، توانایی بر کنترل احساسات و قدرت خاموش‏كردن آتش خشم را به عنوان زيور صالحان و زينت تقواپيشگان از درگاه خداوند می­خواهد و عرض مى‏كند:

«وَ حَلِّنى بِحِلْيَةِ الصَّالِحينَ وَ أَلْبِسْنى‏ زينَةَ الْمُتَّقينَ فى بَسْطِ الْعَدْلِ وَ كَظْمِ الْغَيْظِ وِ إِطْفاءِ النَّائِرَةِ * بار الها! مرا به زيور صالحان بياراى و زينت متّقين را بر من بپوشان تا عدل را گسترش دهم و خشم را فرو نشانم و شعله‏هاى سوزان دشمنى را خاموش سازم». (16)

فرونشاندن آتش خشم يكى از صفات پسنديده‏اى است كه اولياى گرامى اسلام درباره آن سفارش‏هاى قابل توجّهى دارند.

امام محمّد باقر (ع) فرمودند:

«مَنْ كَظَمَ غَيْظاً وَ هُوَ يَقْدِرُ عَلى‏ إِمْضائِهِ، حَشَى اللَّهَ قَلْبَهُ أَمْناً وَ إيماناً يَوْمَ الْقِيامَةِ * هر كس خشم خود را فرو نشاند در حالى كه مى‏تواند آن را اظهار كند، خداوند در روز قيامت قلب او را از ايمنى و ايمان پر مى‏كند». (17)

گفتنى است فرونشاندن هيجان درونى و کنترل احساسات لزوماً به معناى عفو و اغماض طرف متقابل نيست، بلكه عفو، خود فضيلت ديگرى است. مقصود از فرونشاندن خشم اين است كه انسان، خشم‏ باطنى خود را برون نيفكند و خود به رفتار خشم آلود و انتقام‏جويى دست نزند و پس از واپس‏زدن اين هيجان اگر فرد خطاكار را شايسته عفو مى‏داند از او بگذرد و گرنه او را از طريق قانون و محكمه عدل مجازات كند و اگر جاى احسان بود آن را عفو کند.

2. شیوه‌های كوتاه مدت

گاهی به روش‌هایی نیاز است كه سریعتر به نتیجه برسد و بتوان در همان لحظه هیجان را كنترل کرد. در اين خصوص دستورهای جزئى‏ترى از اولياى بزرگوار اسلام رسيده است كه برخى يادآوری مى‏شود:

1- پناه‏بردن به خدا از شرّ شيطان و وسوسه‏هاى او به اين‏كه بگويد: «أَعُوذُ بِاللَّهِ مِنَ الشَّيْطانِ الرَّجيمِ» و اين دستورى است كه گاهى رسول خدا (ص) به افراد خشمگين مى‏فرمود.

2- وضوگرفتن با آب سرد نيز در فرونشاندن آتش خشم و کنترل احساسات مؤثّر است. پيامبر اكرم (ص) فرمودند:

 «إِذا غَضِبَ أَحَدُكُمْ فَلْيَتَوَضَّأْ بِالْماءِ الْبارِدِ، فَإِنَّ الْغَضَبَ مِنَ النَّارِ * هرگاه يكى از شما را خشم فرا گرفت با آب سرد وضو بگيرد؛ زيرا خشم از آتش است». (18)

3- تغيير وضعيّت از حالت ايستاده به نشسته يا به‏عكس نيز در برخى از روايات توصيه شده است.

4- سكوت و آرامش نيز در کنترل احساسات مؤثّر است.

حضرت امام على (ع) فرمودند:

 «وَ داوُوا الْغَضَبَ بِالصَّمْت * خشم را با سكوت درمان كنيد». (19)

سرانجام می توان گفت مدیران و رهبران باید سعی کنند افکار، احساسات و خواسته‌های خود را به خوبی بشناسند تا هنگام طغیان هیجانات، قادر به کنترل آن باشند و دچار عملکرد نامناسب نشوند.

———————-

(1) تحف العقول، ص 146.

(2) تصنیف غرر الحکم، ص 283.

(3) شرح غرر الحکم، ج 6، ص 380.

(4) بحارالانوار، ج 64، ص 232.

(5) تصنیف غرر الحکم، ص 197.

(6) همان، ص 476.

(7) نهج البلاغه، نامه 31.

(8) بحارالانوار، ج 68، ص 95.

(9) تصنیف غرر الحکم، ص 420.

(10) بحارالانوار، ج 68، ص 95.

(11) نهج البلاغه، خطبه 3.

(12) کنز الفوائد، ج 1، ص 319.

(13) تصنیف غرر الحکم، ص 420.

(14) همان، ص 226.

(15) همان، ص 286.

(16) صحیفه سجادیه، دعای 20.

(17) بحارالانوار، ج 7، ص 303.

(18) محجه البیضاء، ج 5، ص 307.

(19) تصنیف غرر الحکم، ص 216.