- برزخ
با مرگ، پیوند میان روح و بدن مادی انسان گسسته میشود و در پی این جدایی، بدن متلاشی میگردد. حال پرسیدنی است که پس از مرگ، سراجام روح چیست؟
در پاسخ به این پرسش، عموم اندیشمندان اسلامی بر این اعتقادند که آدمی، پس از مرگ، از دو مرحله‌ی اساسی گذر می‌کند: مرحله‌ی نخست که عالم برزخ نام دارد، با مرگ آغاز میگردد و تا فرارسیدن رستاخیز (قیامت) ادامه مییابد. مرحله دوم، که همان عالم آخرت است، با وقوع رستاخیز آغاز میشود و تا ابد ادامه دارد و هیچ پایانی برای آن نیست.
براساس این دیدگاه، روح هر انسانی پس از مرگ به عالم برزخ منتقل میشود تا سرانجام، رستاخیز فرارسد و همه‌ی انسانها در پیشگاه خداوند حضور یابند.
شایان ذکر است که واژه «برزخ» به معنای حایل و فاصله‌ی میان دو چیز است و عالم مذکور را از آن رو «برزخ» مینامند که واسطه‌ی میان دنیا و آخرت است.
- داوری عقل درباره‌ی عالم برزخ
آیات و روایات فراوانی بر وجود عالم برزخ به مثابه‌ی مرحلهای میان دنیا و آخرت دلالت دارند. اما پیش از بررسی شواهد نقلی عالم برزخ، باید دید که داوری عقل در این باره چیست؟
واضح است که با قبول تجرد روح انسانی، میتوان بر وجود عالم برزخ استدلال کرد. این استدلال بر دو مقدمه اصلی استوار است:
الف) روح انسانی موجودی مجرد است و از این رو، پس از مرگ نابود نمیشود، بلکه هم چنان هستیاش ادامه مییابد. (1)
ب) با توجه به نشانههای رستاخیز، شکی نیست که هنوز زمان وقوع آن فرا نرسیده و عالم آخرت آغاز نشده است.
با توجه به این دو مقدمه روشن میشود که باید ارواح مردگان پس از خروج از عالم طبیعت و پیش از وقوع رستاخیز، در عالم دیگری (غیر از دنیا و آخرت) به سر برند و این عالم میانی، همان برزخ است.
- حیات برزخی
برخی روایات بیانگر آناند که روح آدمیان در برزخ، در کالبدهایی مثالی قرار میگیرد که برحسب ظاهر، کاملاً با بدنهای دنیوی آنها مشابهت دارد، به گونهای که پس از ورود شخص به برزخ، آشنایان او، وی را به خوبی میشناسند؛ در ادامه بحث ویژگیهای این بدن را در بیانی نوارانی از امام صادق علیه السلام بررسی میکنیم:
«راوی می گوید: از امام صادق (ع) درباره‌ی ارواح مؤمنان پرسیدم. فرمود: به صورت مشابه با بدنهای دنیوی خود در بهشتاند، به گونهای که اگر مؤمنی را ببینی میگویی او فلانی است. در ادامه امام (ع) فرمود: وقتی خداوند روح مؤمنان را میستاند، او را در قالبی مانند قالب دنیا قرار میدهد، سپس میخورند و میآشامند و وقتی کسی بر او وارد میشود، او را به همان چهرهای که در دنیا بوده است، میشناسد.»؛ (2)
آیات و روایات متعددی این حقیقت را آشکار میسازند که آدمی در عالم برزخ از نوعی شعور و حیات برخوردار است. در اینجا پارهای شواهد قرآنی و روایی این مدعا را از نظر میگذرانیم:
الف) در برخی آیات، به صراحت از حیات برزخی انسانهای سعادتمند و بهرهمندی آنان از نعمتهای الهی سخن گفته شده است. قرآن درباره‌ی شهیدان راه خدا می‌فرماید:
«وَ لاَ تَحْسَبَنَّ الَّذِينَ قُتِلُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ أَمْوَاتاً بَلْ أَحْيَاءٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ يُرْزَقُونَ * فَرِحِينَ بِمَا آتَاهُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ وَ يَسْتَبْشِرُونَ بِالَّذِينَ لَمْ يَلْحَقُوا بِهِمْ مِنْ خَلْفِهِمْ أَلاَّ خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَ لاَ هُمْ يَحْزَنُونَ * هرگز کسانی را که در راه خدا کشته شده اند، مرده مپندار؛ بلکه زنده اند و نزد پروردگارشان روزی داده میشوند. به آنچه خدا از فضل خود به آنان داده است خشنودند و برای کسانی که از پی ایشاناند و هنوز به آنان نپیوستهاند شادی میکنند که نه بیمی بر ایشان است و نه اندوهگین میشوند. سوره آل عمران آیه 169 و 170»
این دو آیه، آشکارا بر زنده بودن شهیدان، پس از مرگ دلالت دارند، زیرا تعابیری مانند «روزی خوردن در نزد پروردگار» و «خشنودی از نعمتهای الهی» بدون در نظر گرفتن حیات و شعور برزخی بی معناست. در آیه دوم، تعبیر «هنوز به آنان نپیوسته اند» بویژه با توجه به اینکه ظاهرا مخاطبان این آیه کسانیاند که به روز رستاخیز ایمان دارند، گواه روشنی است بر این که قرآن در این آیات در مقام توصیف احوال شهیدان در برزخ است، نه در قیامت.
ب) پارهای آیات نیز بیان میدارند که پس از مرگ، میان مردگان و فرشتگان گفت و گویی صورت میپذیرد:
«الَّذِينَ تَتَوَفَّاهُمُ الْمَلاَئِکَةُ طَيِّبِينَ يَقُولُونَ سَلاَمٌ عَلَيْکُمْ ادْخُلُوا الْجَنَّةَ بِمَا کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ * کسانی که فرشتگان جانشان را در حالی که پاکاند میستانند و به آنان میگویند: درود بر شما باد، به پاداش آنچه انجام میدادید، به بهشت درآیید. سوره نحل آیه 32»؛
«إِنَّ الَّذِينَ تَوَفَّاهُمُ الْمَلاَئِکَةُ ظَالِمِي أَنْفُسِهِمْ قَالُوا فِيمَ کُنْتُمْ قَالُوا کُنَّا مُسْتَضْعَفِينَ فِي الْأَرْضِ * کسانی که بر خویشتن ستمکار بوده اند، وقتی فرشتگان جانشان را میگیرند، میگویند: در چه حال بودید؟ پاسخ میدهند: ما در زمین از مستضعفان بودیم. سوره نساء آیه 97».
بدیهی است که چنین گفت و شنودهایی، بدون شعور و آگاهی طرفین، بی معناست.
ج) آیات و روایات مربوط به نعمت و عذاب برزخی نیز، شاهد دیگری بر حیات برزخیاناند، زیرا لذت بردن از نعمت و رنجور شدن از عذاب، تنها درباره‌ی کسی تصور میشود که از نوعی حیات و درک و آگاهی برخوردار باشد. در بحث آتی، نگاهی کوتاه به برخی از این آیات و احادیث خواهیم داشت.
د) در برخی احادیث اسلامی، شواهدی بر حیات برزخی به چشم میخورد، برخی از این شواهد عبارتاند از:
- سخن گفتن پیامبر (ص) و ائمه اطهار (ع) با مردگان: پیامبر اکرم (ص) خطاب به اجساد کشتگان مشرکان مکه در جنگ بدر، که درون چاهی انداخته شده بودند، فرمود:
«ای اهل چاه! آیا آنچه را که پروردگارتان به شما وعده داده بود حق یافتید؟ همانا من وعده‌ی پروردگارم را حق یافتم. گروهی گفتند: ای رسول خدا! آیا آنان میشنوند؟ فرمود: شما نسبت به آنچه من میگویم ازآنها شنواتر نیستید، ولی آنها امروز پاسخ نمیدهند». (3)
- آگاهی مردگان از برخی احوال اهل دنیا: برخی از روایات حاکی از آن است که انسانها پس از مرگ از برخی احوال بازماندگان خویش آگاه میشوند. برای مثال، در حدیثی از امام کاظم (ع) وارد شده است که مؤمنان پس از مرگ، در نوبتهای متوالی به زیارت بازماندگان خود میآیند و کوتاهی یا بلندی فاصله‌ی هر نوبت به منزلت معنوی آنان بستگی دارد. (4)
- شادی مؤمنان در برزخ از اعمال نیک بازماندگان: در پارهای احادیث آمده است که اموات بر اثر دعا و استغفار بازماندگان شاد میشوند. در روایتی از امام صادق (ع) میخوانیم:
«همانا شخص مرده به سبب رحمت و طلب بخشایش برای او خشنود میشود، همان گونه که شخص زنده با دریافت هدیه خوشحال میگردد». (5)
- آموزش قرآن در برزخ: از امام کاظم (ع) روایت شده است:
«هرکس از دوستان و شیعیان ما بمیرد و به خوبی قرآن را نداند، در قبر به او آموخته میشود تا خداوند درجه او را بالا ببرد…». (6)
این گروه از روایات، افزون بر آنکه گوشهای از احوال برزخیان را بیان میدارد، همگی بر شعور و ادراک آنان دلالت میکنند.
بنابراین، برزخ گذرگاه ورودي به قيامت است و انسان در ادامه مسير زندگي دنيا وارد جهان برزخ ميشود، كه سراسر آگاهي و زندگی است.
در برزخ حقیقت جهان هستی تا اندازهای بر انسان آشکار میشود و از خواب چندين ساله بيدار ميشود و نتيجه کارهایش را با شگفتي تمام میبیند؛ خواه بدن او بپوسد يا سالم بماند يا بسوزد يا طعمه حيوانات گردد؛ يعني انسانيت انسان كه تمام حقيقت انسان را تشكيل ميدهد وارد جهان برزخ ميشود.
- تجسم اعمال در برزخ
از پاره ای روایات چنین بر میآید که در برزخ، اعمالی که آدمی در دنیا انجام داده است، در قالبهای مثالی و برزخی تجسم مییابند. برای مثال، از امام صادق (ع) روایت شده است:
«هنگامی که مؤمن به قبر خویش وارد می شود نماز او در سمت راست و زکات در سمت چپ اوست و نیکی بر او سایه انداخته است و صبر (روزه) به گوشهای میرود و هرگاه دو فرشتهای که عهده دار سؤال اویند، وارد شوند صبر (روزه) به نماز و زکات میگوید: صاحب خود را دریابید و اگر عاجز شدید، من او را در مییابم». (7)
———————————–
(1) روشن است که این دلیل بر خصوص تجرد روح استوار نیست، بلکه با قبول استقلال روح از بدن و بقای آن پس از مرگ این استدلال نیز تمام خواهد بود؛ حتی اگر روح باقی را موجودی غیر مجرد بدانیم.
(2) فروع كافي ج3، ص245.
(3) علاء الدین هندی، کنزالعمال، ج 10، ص 377، ح 29876.
(4) کلینی، کافی، ج 3، ص 231، ح 5.
(5) فیض کاشانی، محجة البیضاء، ج 8، ص 292.
(6) کلینی، کافی، ج 2، ص 606، ح 10.
(7) همان، ج 3، ص 240، ح 13 و ص 231، ح 1 و ص 240، ح 14.
