برنامه‏­ هاي حکومت

• برنامه‏­هاي حکومت

پس از آشنايي با اهداف حکومت، بايد به بررسي برنامه‏هاي حکومت براي رسيدن به هدف‏هاي مذکور بپردازيم تا ضمن شناخت مسير فعاليت‏ها در دورانِ سبز ظهور، الگويي براي دوران پيش از ظهور ترسيم شود و آنانکه به انتظار منجي بزرگ عالم هستند با روش‏هاي حکومتي و برنامه‏هاي اجرايي امام عصرعليه السلام آشنا گرديده و خود و جامعه را براي پيمودن چنان راهي آماده کنند.

با استفاده از روايات فراواني که درباره دوران حکومت امام مهدي‏عليه السلام موجود است سه محور عمده برنامه‏هاي آن حکومت عبارتند از: برنامه‏هاي فرهنگي، برنامه‏هاي اجتماعي و برنامه‏هاي اقتصادي.

به بيان ديگر جامعه بشري که به خاطر دوري از تعاليم ناب قرآن و سيره پيشوايان ديني، به انحطاط فرهنگي گرفتار شده است لازم است در پرتو يک انقلاب فرهنگي بزرگ، به دامن قرآن و عترت بازگردانده شود.

همچنين لزوم يک «برنامه جامع اجتماعي» به آن جهت است که زخم‏هاي گوناگون پيکر اجتماع، التيام گيرد و برنامه‏هاي صحيحي که ضامن حيات واقعي جامعه و برخورداري همگان از حقوق الهي و انساني است به جاي روش‏هاي ظالمانه که جامعه را به هرج و مرج و فساد و تباهي و از بين رفتن حقوق ضعيفان کشانيده است، قرار گرفته و اجرا گردد.

براي فراهم شدن زمينه‏هاي تعالي فرهنگي و رشد اجتماعي، برنامه اقتصادي نيز ضرورت دارد تا ضمن آن از تمامي امکانات مادّيِ زميني به شکل عادلانه و در بستر مناسب استفاده شود. به بيان ديگر اينکه با بهره‏گيري بهينه از مواهب طبيعي، رشد اقتصادي و تأمين معيشت براي همه طبقات و در همه محيطها امکان‏پذير گردد.

پس از بيان اجمالي برنامه‏هاي حکومت امام دوازدهم‏عليه السلام – به بررسي تفصيلي آنها بر اساس روايات معصومين‏عليهم السلام مي‏پردازيم و مهمترين برنامه‏هاي حضرت را در هر بخش مورد بحث قرار مي‏دهيم:

1. برنامه فرهنگي

در حکومت جهاني امام مهدي‏عليه السلام تمامي فعاليت‏هاي فرهنگي، در راستاي رشد و تعالي علمي و عملي مردم خواهد بود و با جهل و ناداني در همه زمينه‏ها مقابله خواهد شد.

مهمترين محورهاي جهاد فرهنگي در حکومت حقّ عبارتند از:

1) احياء کتاب و سنت

پس از آنکه در همه اعصار، قرآن غريب و تنها مانده و در حاشيه زندگي به فراموشي سپرده شده بود؛ در زمان حکومت آخرين حجت الهي تعاليم حيات بخش قرآن به تمامي عرصه زندگي بشر وارد مي‏شود؛ و سنّت که همان گفتار و رفتار پيشوايان ديني است در همه جا به عنوان بهترين الگوي حيات انساني مطرح مي‏گردد و عملکرد همگان با معيار خدشه‏ناپذير قرآن و عترت ارزيابي مي‏شود.

امام علي‏عليه السلام در بياني رسا حکومت قرآني امام مهدي‏عليه السلام را چنين توصيف کرده است:

«در روزگاري که هواي نفس حکومت مي‏کند امام مهدي‏عليه السلام ظهور مي‏کند و هدايت و رستگاري را جايگزين هواي نفس مي‏سازد و در عصري که نظر شخصي بر قرآن مقدم شده است، افکار را متوجه قرآن مي‏گرداند و آن را حاکم بر جامعه مي‏سازد». (1)

و نيز در بياني ديگر، آن حضرت دوران ظهور قرآن و حضور آن را در زندگي بشر چنين بشارت داده است:

«گويي هم اکنون شيعيان خود را مي‏بينم که در مسجد کوفه، خيمه‏ها زده‏اند و قرآن را بدان گونه که نازل شده به مردم مي‏آموزند». (2)

و ياد دادن و ياد گرفتن قرآن نقطه شروعي براي ترويج فرهنگ قرآني و حاکميت قرآن و احکام آن در همه حوزه‏هاي فردي و اجتماعي است.

2) گسترش معرفت و اخلاق

قرآن کريم و تعاليم اهل بيت‏عليهم السلام بر رشد اخلاقي و معنوي بشر بيشترين تأکيد را انجام داده است زيرا که مهمترين عامل رشد و تعالي انسان به سوي هدف بلند خلقت همانا اخلاق نيکو مي‏باشد.

پيامبرصلي الله عليه وآله هدف از پيامبري خود را تکميل مکارم الاخلاق مي‏شمرد:

«إِنَّمَا بُعِثْتُ لِأُتَمِّمَ مَكَارِمَ الْأَخْلَاق‏». (3)

 و قرآن نيز آن بزرگوار را بهترين الگوي رفتاري براي همه مردم معرفي مي‏کند.

«لَقَدْ كانَ لَكُمْ في‏ رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَة. سوره احزاب آیه 21».

ولي با کمال تأسف به واسطه دوري بشر از راهنمايي‏هاي قرآن و اهل بيت‏عليهم السلام، انحطاط اخلاقي در همه زمينه‏ها در جوامع بشري و به ويژه جامعه مسلمين آشکار گرديده است؛ و همين انحراف از ارزشهاي اخلاقي از عوامل مهم ويران کردن حيات فردي و اجتماعي انسانها شده است.

حکومت امام مهدي‏عليه السلام که حکومت خدا و ارزشهاي الهي بر جهان است، ترويج ارزشهاي اخلاقي را در رأس برنامه‏هاي خود قرار خواهد داد.

امام باقرعليه السلام فرمود:

«اِذا قامَ قائمُنا وَضَعَ يَدَهُ عَلي رُؤُوسِ الْعِبادِ فَجَمَعَ بِهِ عُقُولُهُمْ وَ اَکْمَلَ بِهِ‏اَخْلاقُهُمْ * زماني که قائم ما قيام کند دست خود بر سر بندگان خواهد نهاد و عقل‏هاي ايشان را جمع خواهد کرد و اخلاق آنها را به کمال خواهد رساند». (4)

از اين تعبير کنايه‏آميز و زيبا فهميده مي‏شود که در پرتو حکومت مهدي‏عليه السلام که حکومت اخلاق و معنويت است، بستر مناسب براي کمال عقلي و اخلاقي بشر فراهم خواهد آمد زيرا همانگونه که اخلاق منحط و پست از نقصان عقل و خِرد آدمي است، کمال عقل موجب بروز و ظهور اخلاق نيکو در انسان خواهد بود.

از سوي ديگر محيط آکنده از هدايت‏هاي قرآن و سنت‏هاي الهي آدمي را به سوي خوبي‏ها سوق مي‏دهد. بنابراين از درون و برون همه کشش‏ها به سوي فضيلت‏ها و زيبايي هاست و اينگونه است که ارزشهاي الهي و انساني همه جائي و عالم‏گير مي‏شود.

3) نهضت علمي

يکي از برنامه‏هاي فرهنگي حکومت امام مهدي‏عليه السلام که خود منبع علوم و سرآمد همه عالمان زمان خويش است (5)، نهضت علمي و رشد دانش بشري به طور چشمگير و بي‏سابقه است.

پيامبر اسلام‏صلي الله عليه وآله که بشارت آمدن مهدي‏عليه السلام را داده است به اين بخش از اقدامات او نيز اشاره فرموده است:

«نهمين امام (از فرزندان امام حسين‏عليه السلام) قائم ايشان است که خداوند به دست او همه زمين را از روشنايي پر مي‏کند پس از آنکه گرفتار تاريکي گشته است و تمام زمين را از عدالت و دادگري مي‏آکند پس از آنکه از ظلم و جور پر شده باشد؛ و سراسر عالم را از علم و دانائي بهره‏مند مي‏سازد پس از آنکه به جهل و ناداني گرفتار آمده باشد». (6)

و اين جنبش علمي و فکري براي همه اقشار و طبقات جامعه است و در اين شکوفايي فرقي بين مرد و زن نيست. بلکه زنان نيز به رتبه‏هاي بلند علمي و دين‏شناسي مي‏رسند.

امام باقرعليه السلام فرمود:

«در زمان امام مهدي‏عليه السلام به شما حکمت (و دانش) داده مي‏شود تا آن جا که زن در درون خانه‏اش مطابق کتاب خدا و سنّت پيامبرصلي الله عليه وآله قضاوت مي‏کند». (7)

و اين حکايت از آگاهي و شناخت عميق از آيات قرآن و روايات اهل بيت‏عليهم السلام دارد زيرا که امر قضاوت امري دشوار و سنگين است.

4) مبارزه با بدعت‏ها

بدعت در مقابل «سنّت» و به معني نوآوري در دين و داخل کردن انديشه‏ها و آراء شخصي در دين و دينداري است.

امام علي‏عليه السلام در معرفي بدعت گذاران مي‏فرمايد:

«بدعت گذاران کساني هستند که با فرمان خدا و کتاب او و پيامبرش مخالفت مي‏ورزند و براساس رأي و هواهاي نفساني خود عمل مي‏کنند هر چند شمار آنها بسيار باشد». (8)

بنابراين بدعت به معني مخالفت با خدا و کتاب و پيامبر او و حاکم کردن هواهاي نفساني و عمل کردن براساس تمايلات شخصي است و اين جز آنست که با الهام از کتاب و سنّت و بر اساس معيارهاي الهي تحقيق و تحليلي نو ارائه شود. بدعت امري است که سنّت و شيوه خدا و پيامبر را نابود مي‏کند و هيچ آفتي براي دين، چنين شکننده و نابود کننده نيست.

امام علي‏عليه السلام فرمود:

«ماهَدَمَ الدّينَ مِثْلُ البِدَعِ * هيچ چيز مانند بدعت‏ها دين را ويران و تباه نکرده است». (9)

و به همين دليل است که در مقابل بدعت گذاران، سنّت مداران بايد قيام کنند و پرده از تزوير و نيرنگ آنها بردارند و راه نادرست آنها را براي مردمان آشکار کنند و بدينگونه از گمراهي مردم جلوگيري کنند.

پيامبر اکرم‏صلي الله عليه وآله فرمود:

«هرگاه بدعت‏ها در ميان امتم آشکار شوند بر عالم است که علم و دانش خود را آشکار سازد، هر کس چنين نکند نفرين خدا بر او باد!». (10)

با تأسف بايد گفت که پس از پيامبر و راه روشن او، چه بدعت‏ها که در دين نگذاشتند و چه انحرافها و کجي‏ها که در مسير دينداري پديد نياوردند و چه گمراهي‏ها که در برابر مردم نگشودند! و بدين سان چهره دين را واژگونه ساختند و رخسار تابناک آئين را به حجابهاي هواها و سليقه‏هاي شخصي پوشاندند و هر چند امامان معصوم‏عليهم السلام و به دنبال ايشان عالمان دين کوشيدند ولي همچنان راه بدعت گذاري و سنّت سوزي باز ماند و در دوران غيبت سير صعودي گرفت.

و اکنون عالم در انتظار است که صاحب مکتب و منجي بشر و موعود قرآن بيايد و در سايه سار حکومت او سنت‏ها زنده گرديده و بدعت‏ها برچيده شود. و بي شک در رأس برنامه‏هاي اصلاحي او مبارزه با بدعت‏ها و گمراهي‏هاست تا زمينه‏هاي هدايت و رشد و تعالي بشر فراهم گردد.

امام باقرعليه السلام در ضمن سخني بلند در توصيف زمان ظهور آن حضرت فرمود:

«وَلايَتْرُکُ بِدْعَةً اِلاَّ اَزالَها وَ لاسُنَّةً اِلاَّ اَقامَها * هيچ بدعتي را وانگذارد مگر اينکه آن را از ريشه برکند و از هيچ سنّتي نمي‏گذرد مگر اينکه آن را بر پا خواهد فرمود». (11)

2. برنامه اقتصادي

از شاخصه‏هاي يک جامعه سالم، اقتصاد سالم است. اگر از منابع ثروت در جامعه به درستي استفاده شود و امکانات توليد و توزيع در اختيار عده‏اي خاص نباشد بلکه حکومت به همه قشرها توجه کرده و براي همه امکانِ بهره‏گيري از سرمايه‏ها را فراهم کند، جامعه‏اي ساخته مي‏شود که امکان رشد معنوي نيز در آن بيشتر است. در قرآن کريم و روايات معصومين‏عليهم السلام نيز به جنبه اقتصادي و بهينه سازي وضع معيشتي مردم توجه شده است. بنابراين در حکومت قرآني حضرت مهدي‏عليه السلام براي اقتصاد جهان و مردم آن برنامه مطلوبي تدوين شده است که بر اساس آن اولاً امر توليد سامان مي‏يابد و از منابع طبيعي و مواهب خدايي بهترين بهره برداري مي‏شود و ثانياً ثروت به دست آمده به شکل عادلانه بين همه طبقات توزيع مي‏گردد.

بجاست به روايات نيم نگاهي بيندازيم و اقتصاد دوران حاکميت حضرت را بشناسيم.

1) بهره وري از منابع طبيعي

يکي از مشکلات بخش اقتصاد، استفاده نکردن صحيح و بجا از مواهب الهي است. نه از تمام ظرفيت خاک استفاده مي‏شود و نه از آب به درستي در راه احياء زمين بهره برداري مي‏گردد. در زمان امام مهدي‏عليه السلام و به برکت حکومت حقّ او آسمان، سخاوتمندانه مي‏بارد و زمين بي‏دريغ بار مي‏دهد.

امام علي‏عليه السلام فرمود:

«وَ لَوْ قَدْ قامَ قائمُنا لَاَنْزَلَتِ السَّماءُ قَطْرَها وَ لَاَخْرَجَتِ اْلاَرْضُ نَباتَها * و چون قائم ما قيام کند، آسمان باران مي‏ريزد و زمين گياه بيرون مي‏آورد». (12)

در زمان حاکميت آخرين حجت حقّ همه زمين و امکانات آن در اختيار امام خوبان قرار مي‏گيرد تا سرمايه‏اي کلان براي پي‏ريزي اقتصادي سالم فراهم شود.

امام باقرعليه السلام فرمود:

«تُطْوي لَهُ الْاَرْضُ وَ تَظْهَرُ لَهُ الْکُنُوزُ * زمين براي او پيچيده مي‏شود (در لحظه‏اي از نقطه‏اي به نقطه ديگر مي‏رود) و تمام گنجهاي آن براي او آشکار مي‏گردد». (13)

2) توزيع عادلانه ثروت

از مهمترين عوامل اقتصاد بيمار در جوامع بشري، انباشته شدن ثروت در نزد گروهي خاصّ است. هميشه اينگونه بوده است که افراد يا جمعيت‏هايي که براي خود به هر دليل امتيازي قائل بوده‏اند بر انبارهاي ثروت عمومي چنگ انداخته و آن را در جهت منافع شخصي و گروهي به کار برده‏اند. امام مهدي‏عليه السلام با اينان مقابله خواهد کرد و ثروت همگاني را در اختيار همگان خواهد گذاشت و عدالت علوي را به همه نشان خواهد داد.

امام باقرعليه السلام فرمود:

«اِذا قامَ قائمُ اَهْلِ الْبَيْتِ قَسَّمَ بِالسَّويَّة وَعَدَلَ فِي الرَّعِيَّةِ * وقتي قائم خاندان پيامبر قيام کند اموال را به مساوي تقسيم مي‏کند و در ميان خلق به عدالت رفتار مي‏کند». (14)

در زمان آن حضرت اصل مساوات و برابري به اجرا در مي‏آيد و همگان از حقوق انساني و الهي خود بهره‏مند مي‏شوند.

پيامبر اکرم‏صلي الله عليه وآله فرمود:

«شما را به مهدي‏عليه السلام بشارت مي‏دهم که در امّت من برانگيخته خواهد شد. او اموال را به درستي تقسيم مي‏کند. کسي پرسيد: مراد چيست؟ فرمود: يعني بين مردم مساوات را اجرا خواهد کرد». (15)

و ره آورد اين مساوات در سطح جامعه آن است که فقر و تهيدستي ريشه کن گرديده و فاصله‏هاي طبقاتي برچيده مي‏شود.

امام باقرعليه السلام فرمود:

«امام مهدي‏عليه السلام ميان مردم به مساوات رفتار مي‏کند به گونه‏اي که کسي پيدا نشود که نيازمند زکات باشد». (16)

3) عمران و آباداني

در حکومت‏هاي بشري، بخش‏هايي از محيط زندگي آباد مي‏شود که به نحوي در ارتباط با حاکمان و اطرافيان و همفکران ايشان و يا طبقه اشراف و بزرگان و صاحب نفوذها باشد و بقيه طبقات فراموش مي‏شوند ولي در حکومت امام مهدي‏عليه السلام که امر توليد و توزيع ساماندهي مي‏گردد همه جا به نعمت و آباداني مي‏رسد.

امام باقرعليه السلام در توصيف روزگار امام مهدي‏عليه السلام مي‏فرمايد:

«فَلا يَبْقي فِي الْاَرْضِ خَرابٌ اِلاَّعُمِّرَ * در تمام زمين هيچ ويرانه‏اي نمي‏ماند جز اينکه آباد مي‏گردد». (17)

3. برنامه اجتماعي

يکي از ابعاد اصلاح ساختار جامعه بشري، پرداختن به برنامه‏هاي اجتماعي است. در حکومت دادگستر بزرگ عالم، براي سامان بخشي اجتماع، برنامه‏هايي بر اساس تعاليم قرآن و سنت اهل بيت‏عليهم السلام در نظر گرفته شده است که به سبب اجراي آنها محيط زندگي، زمينه‏اي آماده براي رشد و تعالي افراد خواهد بود. در جهاني که تحت حاکميّت الهي است خوبي‏ها ترويج مي‏شود و از بدي‏ها نهي مي‏گردد و با بدکاران برخورد قانوني مي‏شود و نيز حقوق اجتماعي افراد به مساوات پرداخت مي‏شود و عدالت اجتماعي به معني واقعي آن پياده مي‏گردد.

بجاست نيم نگاهي به روايات بيندازيم و جلوه‏اي از آن دنياي زيبايي و خوبي را مشاهده کنيم:

1) احياء و گسترش امر به معروف و نهي از منکر

در حکومت جهاني امام مهدي‏عليه السلام فريضه بزرگ امر به معروف و نهي از منکر به صورت گسترده به اجرا گذاشته خواهد شد. همان واجبي که قرآن کريم بر آن تأکيد ورزيده و آن را از ويژگي‏هاي امت اسلامي به عنوان برگزيده امت‏ها شمرده است. (18) همان امري که به سبب آن همه واجبات الهي اقامه مي‏گردد(19)؛ و واگذاشتن آن عامل اساسي در هلاکت و نابودي خوبي‏ها و رشد و زيادي بدي‏ها در اجتماعات بوده است.

و از بهترين و والاترين مراتب امر به معروف و نهي از منکر آن است که رئيس حکومت و کارگزاران آن امر کننده به خوبي‏ها و بازدارنده از زشتي‏ها باشند.

امام باقرعليه السلام فرمود:

«اَلْمَهدي وَ اصْحابُهُ يَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ يَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ * مهدي و ياران او امر به معروف و نهي از منکر مي‏کنند». (20)

2) مبارزه با فساد و رذائل اخلاقي

نهي از منکر که يکي از شاخصه‏هاي حکومت الهي است تنها به زبان نخواهد بود بلکه در عمل با منکرات و زشتي‏ها مقابله خواهد شد تا جايي براي فساد و رذائل اخلاقي در جامعه نماند و محيط زندگي از زشتي‏ها پاک گردد.

در دعاي ندبه که آهنگ فراق و نواي جدايي از يار غايب است مي‏خوانيم:

«أَيْنَ قاطِعُ حَبائلَ الْکِذْبِ وَالْاِفْتِراءِ اَيْنَ طامِسُ آثارَ الزَّيْغِ وَالْأَهْواءِ * کجاست آنکه ريسمانهاي دروغ و افتراء را ريشه کن خواهد کرد؟ کجاست آنکه آثار گمراهي و هوي و هوس را نابود خواهد ساخت؟».

3) اجراي حدود الهي

برخورد با مفسدان و تبهکاران جامعه، شيوه‏هاي گوناگون دارد. در حکومت امام مهدي‏عليه السلام از سويي با شيوه‏هاي فرهنگي و تعليم معارف و تحکيم عقائد و ايمان، فاسقان و بزهکاران را به راه صلاح و راستي برمي‏گردانند و از سوي ديگر با تأمين نيازهاي مشروع و معقول زندگي و اجراي عدالت اجتماعي، راه را بر فساد و تباهي مي‏بندند ولي آنها که با وجود همه اينها راه تجاوز به حقوق ديگران و زير پاگذاشتن احکام الهي را مي‏پيمايند و چارچوب قانون را نمي‏پذيرند، با اينها به گونه‏اي شديد برخورد مي‏شود که سدّ راه تبهکاري آنها گردد و نيز از ادامه روند فساد در جامعه توسط ديگران جلوگيري شود و آن اجراي حدود الهي درباره مفسدان است که حدّ و مرز آن در قوانين کيفري اسلام بيان گرديده است.

در روايت بلندي از پيامبر اکرم‏عليه السلام که حضرت جوادعليه السلام نقل کرده است، در ضمن بيان خصوصيات امام مهدي‏عليه السلام آمده است:

«او حدود الهي را اقامه و اجرا خواهد کرد». (21)

4) عدالت قضايي

در رأس برنامه‏هاي حکومتي امام مهدي‏عليه السلام در سطح جامعه، اجراي عدالت در همه بخش هاست و اوست که همه عالم را، پر از عدالت و دادگري مي‏کند همانگونه که از ظلم و ستم آکنده باشد؛ و يکي از مهمترين حوزه‏هاي اجراي عدالت، بخش قضاوت است و اين همان بخشي است که بيشترين ظلم‏ها و حق کشي‏ها در آن شده است. اموال، به ناحق مصادره گشته و خونها، به ناحق ريخته شده و آبروي بي‏گناهان به خطر افتاده است! در محاکم قضايي دنيا، بيشترين ظلم بر مستضعفان عالم شده است و احکام صادره از آنها تحت تأثير نفوذ قدرتمندان و حاکمان ستمگر، مال و جان افراد و گروههاي بسياري را به ناحق نابود کرده است. قاضيان دنيا طلب نيز براي جلب منافع مادّي براي خود و وابستگانشان حکم‏هاي ظالمانه بسياري را نوشته و اجرا کرده‏اند و خلاصه اينکه چه بسيار بي‏گناهي که به چوبه دار آويخته شده است و چه بسا تبهکار و مجرمي که قانون خدا درباره او اجرا نگرديده است.

حاکميت عدل گستر امام مهدي‏عليه السلام پايان همه ظلم‏ها و نهايت همه حق کشي‏هاست. او که مظهر عدالت پروردگار است، محکمه‏هايي دادگستر ايجاد مي‏کند و قاضياني صالح و مُجرياني دقيق و خدا ترس مي‏گمارد تا به هيچ کس در هيچ جاي عالم کمترين ستمي نرود.

حضرت رضاعليه السلام در ضمن روايتي بلند در توصيف امام مهدي‏عليه السلام و دوران طلائي ظهورش فرمود:

«فَاِذا خَرَجَ اَشْرَقَتِ الْاَرْضُ بِنُورِ رَبِّها وَ وَضَعَ ميزانَ الْعَدْلِ بَيْنَ النَّاسِ فَلا يَظْلِمُ اَحَدٌ اَحَداً * وقتي او قيام کند زمين به نور پروردگار روشن گردد و آن حضرت ترازوي عدالت در ميان خلق نهد پس (چنان عدالت را جاري کند که) هيچ کس بر ديگري ظلم و ستم روا ندارد». (22)

از اين روايت دانسته مي‏شود که عدالت قضايي حضرت چنان گسترده و دقيق است که راه را بر ظالمان و سودجويان مي‏بندد و از تکرار ظلم و ستم و عادي شدن تجاوز به حق ديگران، جلوگيري مي‏کند.

———————————-

(1) نهج البلاغه، خطبه 138.

(2) غیبت نعمانی، باب 21، ح3، ص333.

(3) بحار الانوار، ج16، ص210.

(4) بحار الانوار، ج52، ص336.

(5) غیبت نعمانی، باب 13، ح1.

(6)بحار الانوار، ج36، ص253.

(7) غیبت نعمانی، ص239.

(8) میزان الحکمه، ح1632.

(9) بحار الانوار، ج78، ص91.

(10) میزان الحکمه، ح1649.

(11) بحار الانوار، ج58، ص11.

(12) بحار الانوار، ج10، ص104.

(13) کمال الدین، ج1،ص603.

(14) غیبت نعمانی، باب 13، ح26.

(15) بحار الانوار، ج51، ص81.

(16) بحار الانوار، ج51، ص390.

(17) کمال الدین، ج1، باب 32، ح16.

(18) «كُنتُمْ خَيرْ أُمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ تَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ تَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنكَرِ وَ تُؤْمِنُونَ بِالله * شما (مسلمانان حقيقى) نيكوترين امتى هستيد كه پديدار گشته‏ايد (براى اصلاح بشر، كه مردم را) به نيكوكارى امر مى‏كنيد و از بدكارى باز مى‏داريد و ايمان به خدا داريد. سوره آل عمران آیه 110».

(19) وسائل الشیعه، ج16، ص119.

(20) بحار الانوار، ج51، ص47.

(21) بحار الانوار، ج52، باب 27، ح4.

(22) بحار الانوار، ج 25، ص321.