- ازلیت و ابدیت خداوند
از دیگر صفات ثبوتی خداوند، «ازلیت» و «ابدیت» اوست. خداوند موجودی ازلی است؛ بدین معنا که که از ازل وجود داشته و در گذشته، زمانی نبوده است که خداوند وجود نداشته باشد. از سوی دیگر خداوند موجودی ابدی نیز هست؛ یعنی در آینده، هیچ زمانی نخواهد آمد که خداوند وجود نداشته باشد.
به عبارت دیگر، خداوند هیچگاه، نه در گذشته و نه در آینده، معدوم نبوده است و نخواهد بود.
در این‌جا لازم است نکته مهمی را یادآور شویم: با مروری بر آرای اندیشمندان اسلامی در این باب، روشن می‌شود که در تفسیر ازلیت و ابدیت خداوند دو دیدگاه متفاوت وجود دارد: در تفسیر نخست، خدا در همه زمان‌ها وجود دارد. او در گذشته وجود داشته، اینک هست و در آینده نیز وجود خواهد داشت. این تفسیر متضمن آن است که خدا موجودی زمانمند و مقید در چارچوب زمان باشد. اما بر اساس تفسیر دوم، خداوند اساساً فراتر از چارچوب زمان قرار دارد و با این حال، بر زمان و موجودات زمانی محیط است. در این دیدگاه، این سخن که خدا در زمان گذشته همواره وجود داشته است و یا در آینده همواره خواهد بود، سخنی مسامحه‌آمیز است.
هر چند برداشت عموم مردم و حتی غالب متکلمان از ازلیت و ابدیت خدا، همان برداشت اول است، به نظر می‌رسد که دیدگاه دوم درست است؛ زیرا اطلاق وجود خدا بدین معناست که ذات او مقید به هیچ حد و قیدی، حتی قید زمان، نمی‌گردد و اساساً زمان (به معنای رایج آن) از ویژگی‌های موجودات مادی و متحرک است و ذات خداوند از مادیت و حرکت منزه است و
بنابراین، وقتی سخن از ازلی و ابدی بودن خدا به میان می‌آوریم، باید توجه داشته باشیم که معنای دقیق و شایسته آن این است که ذات خداوند فراتر از زمان است و بر موجودات زمانی احاطه دارد و در هیچ فرضی از فروض، عدم آن ممکن نیست. البته حق آن است که ما تا زمانی که در عالم طبیعت و ماده محصوریم و همسان با سایر موجودات طبیعی، وجودی زمانمند داریم، به سختی می‌توانیم تصوری از موجودی فرازمانی، که گذشته و حال و آینده برای او یکی است، داشته باشیم.
- دلیلی بر ازلیت و ابدیت خداوند
پس از روشن شدن معنای ازلی و ابدی بودن حق تعالی، اینک به اثبات این دو وصف برای ذات پاک او می‌پردازیم. یکی از کوتاه‌ترین ادله این مسأله، مبنی بر واجب‌الوجود بودن خداوند است؛ از مباحث پیشین روشن شد که خدا واجب‌الوجود است و ثبوت وجود برای او ضروری و سلب وجود از ذات مقدس او ممتنع است؛ بنابراین، وجوب وجود مستلزم آن است که سلب وجود از ذات الهی در هیچ فرضی از فروض ممکن نباشد و این بدین معناست که ذات الهی نه مسبوق به عدم است و نه عدم به آن لاحق خواهد شد و این چیزی جز ازلی و ابدی بودن خداوند نیست.
نکته دیگری که از این استدلال به دست می‌آید، آن است که ازلیت و ابدیت به معنای یاد شده، دو معنای متلازمند و اگر موجودی ازلی باشد، قطعاً ابدی نیز خواهد بود.
- ازلیت و ابدیت خداوند در قرآن و روایات
در قرآن کریم از دو اصطلاح «ازلی» و «ابدی» سخنی به میان نیامده است؛ لیکن تحقق این دو صفت برای حق تعالی با تعابیر دیگری مطرح شده است. برای مثال، قرآن گاه خداوند را به عنوان «اول» و «آخر» می‌خواند:
«هُوَ الْأَوَّلُ وَ الْآخِرُ وَ الظَّاهِرُ وَ الْباطِنُ وَ هُوَ بِكُلِّ شَيْءٍ عَليمٌ * او اول و آخر [هستی] و پیدا و پنهان [وجود] است و او به همه امور عالم داناست. سوره حدید، آیه 3».
مفسران در تفسیر دو واژه «اول» و «آخر» احتمالات متعددی را مطرح کرده‌اند؛ ولی ظاهراً مقصود از این دو صفت، همان ازلی و ابدی بودن است و این معنا را برخی از روایات تأیید کرده‌اند. برای نمونه، امیرمؤمنان علیه‌السلام در خطبه «اشباح» می‌فرماید:
«الْأَوَّلُ الَّذِي لَمْ يَكُنْ لَهُ قَبْلٌ فَيَكُونَ شَيْءٌ قَبْلَهُ وَ الْآخِرُ الَّذِي [لَمْ يَكُنْ] لَيْسَ لهُ بَعْدٌ فَيَكُونَ شَيْءٌ بَعْدَه. * [خداوند] اولی است که قبل ندارد تا چیزی قبل از او باشد و آخری است که بعد ندارد تا چیزی بعد از آن باشد.» (1)
در حدیث دیگری نیز از امام صادق علیه‌السلام می‌خوانیم:
«الْأَوَّلُ لَا عَنْ أَوَّلٍ قَبْلَهُ وَ لَا عَنْ بَدْءٍ سَبَقَهُ وَ الْآخِرُ لَا عَنْ نِهَايَةٍ… لَمْ يَزَلْ وَ لَا يَزُولُ بِلَا بَدْءٍ وَ لَا نِهَايَةٍ * او آغاز است بدون آن که چیزی قبل از او باشد و ابتدایی بر او پیشی گیرد و پایان است بدون آن که خود پایانی داشته باشد … همواره بوده است و همیشه خواهد بود بدون آن که آغاز یا پایانی داشته باشد.» (2)
با توجه به احادیث ذکر شده روشن می‌گردد که مقصود از «اول» و «آخر» بودن خداوند صرفاً آن نیست که خدا اولین و آخرین موجود است؛ زیرا این معنا مستلزم ازلیت و ابدیت نیست و این فرض قابل تصور است که خدا پیش از همه موجودات حادث شود و پس از همه موجودات فانی گردد. بلکه مقصود از اولیت و آخریت حق تعالی آن است که برای او قبل یا بعدی تصور نمی‌شود و آغاز و پایانی ندارد.
پاره‌ای آیات قرآن کریم نیز بر خصوص ابدیت و فناناپذیری خداوند تأکید می‌کند:
«كُلُّ مَنْ عَلَيْها فانٍ * وَ يَبْقى وَجْهُ رَبِّكَ ذُو الْجَلالِ وَ الْإِكْرامِ * هر چه بر زمین است فانی شونده است و ذات باشکوه و ارجمند پروردگارت باقی خواهد ماند. سوره الرحمن، آیات 26 و 27».
——————–
1- نهج البلاغه، خطبه 91.
2- اصول کافی، ج 1، ص 116، باب معانی الاسماء، حدیث 6.
