- عیادت بیمار
یکی از نکته‌های اخلاقی و نشانه‌های اخلاق حسنه و حُسن سلوک با مردم، «عیادت بیمار» است که در شرع مقدس اسلام در این باره تأکید فراوان شده است.
عیادت از حقوقی است که مسلمانان بر یکدیگر دارند که لازم است نسبت به ادای آن خود را موظف بدانند. حضرت علی علیه‌السّلام از قول رسول خدا نقل می‌کند که آن حضرت فرمود:
«لِلْمُسْلِمِ عَلَی أَخِیهِ ثَلَاثُونَ حَقّاً لَا بَرَاءَةَ لَهُ مِنْهَا إِلَّا بِالْأَدَاءِ أَوِ الْعَفْوِ یَغْفِرُ زَلَّتَهُ وَ یَرْحَمُ عَبْرَتَه، یَعُودُ مَرْضَتَه… * هر مسلمانی نسبت به مسلمان دیگر سی حق دارد که باید آن‌ها را انجام دهد و از این حقوق رهایی نخواهد یافت جز اینکه آن‌ها را ادا کند و یا آن‌که برادر مسلمانش از او درگذرد … و از جمله آن‌ها این است که هنگام بیماری از او دیدن کند …» (1)
در حدیث دیگری می‌خوانیم که معلّی بن خنیس می‌گوید: به امام صادق علیه‌السّلام عرض کردم: حق مسلمان بر مسلمان چیست؟
امام فرمود:
«برای او هفت حق است که همه آن‌ها بر عهده برادرش واجب است و اگر چیزی از آن حقوق را ضایع کند و وظیفه‌اش را انجام ندهد از ولایت و اطاعت خدا بیرون رفته و از بندگی خدا بهره‌ای نبرده است.»
عرض کردم: قربانت گردم، آن حقوق کدام است؟
فرمود: «ای معلّی! من بر تو نگرانم؛ می‌ترسم این حقوق را ضایع کنی و مراعات ننمایی، بدانی و عمل نکنی.»
عرض کردم: نیرویی جز از خدا نیست (امید آن دارم که با کمک خداوند بتوانم به وظیفه‌ام عمل کنم.)
امام صادق علیه‌السّلام در این روایت هفت حق را برای او برشمرد و فرمود: «آسان‌ترین آن حقوق این است که آنچه برای خود دوست داری برای او هم دوست داشته باشی و آنچه برای خود نمی‌پسندی برای او نیز نپسندی… و حق هفتم آن است که قَسمش را ادا کنی (یعنی حقّ) کفّاره که به وسیله قسم بر عهده او قرار گرفته است ادا نمایی و دعوتش را بپذیری و در هنگام بیماری از او عیادت کنی.» (2)
همچنین در حدیث دیگری آمده است که امام صادق علیه‌السّلام از پدران بزرگوار خود نقل کرده است که پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله فرمود:
«لِلْمُؤْمِنِ عَلَی الْمُؤْمِنِ سَبْعَةُ حُقُوقٍ وَاجِبَةٍ مِنَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَل… أَنْ یَعُودَهُ فِی مَرَضِه... * مؤمن نسبت به مؤمن هفت حق دارد که باید ادا کند… و یکی از آن‌ها دیدار او در حال بیماری است.» (3)
از پیامبر اکرم صلّی‌الله‌علیه‌وآله نقل شده است که فرمود:
«مِنْ حَقِ الْمُسْلِمِ عَلَی الْمُسْلِمِ إِذَا لَقِیَهُ أَنْ یُسَلِّمَ عَلَیْهِ وَ إِذَا مَرِضَ أَنْ یَعُودَهُ وَ إِذَا مَاتَ أَنْ یُشَیِّعَ جَنَازَتَه … * حق مسلمان بر مسلمان آن است که وقتی او را ببیند سلام کند و چون بیمار شود از او عیادت نماید و هنگامی که بمیرد جنازه‌اش را تشییع کند…» (4)
- ثواب عیادت بیمار
درباره ثواب عیادت بیمار نیز روایاتی رسیده است که به عنوان نمونه به چند مورد اشاره می‌کنیم.
در حدیثی می‌خوانیم که رسول گرامی صلّی‌الله‌علیه‌وآله فرمود:
«هر مؤمنی که به دیدار بیماری برود در رحمت خدا وارد می‌شود و زمانی که نزد آن بیمار بنشیند در رحمت خدا فرو می‌رود. اگر صبحگاهان به عیادت او برود هفتاد هزار فرشته تا شام او را دعا می‌کنند و اگر شامگاهان از وی عیادت کند تا صبح هفتاد هزار فرشته به او دعا می‌کنند.» (5)
در روایت دیگری از رسول خدا صلّی‌الله‌علیه‌وآله آمده است که فرمود:
«شخصی که به عیادت برادر مسلمان خود می‌رود در میان میوههای چیده شده بهشتی راه می‌رود و هنگامی که نزد بیمار بنشیند رحمت خدا او را فرا می‌گیرد. اگر صبح به دیدن او برود تا روز دیگر هفتاد هزار فرشته بر او دعا می‌کنند.» (6)
امام رضا علیه‌السّلام نیز در این باره فرمود:
«هر مؤمنی که مؤمنی را در بیماری‌اش عیادت کند، اگر صبح باشد هفتاد هزار ملک او را تشییع (بدرقه و همراهی) کنند و چون نزد او بنشیند رحمت (خدا) او را فرا گیرد و تا شب برای او استغفار کنند، و اگر شب باشد همین اجر تا صبح برای او خواهد بود.» (7)
- عیادت بیمار وسیله روا شدن حاجت
از برخی روایات استفاده می‌شود که دعا بر بالین بیمار به اجابت نزدیک‌تر است زیرا لطف و عنایت خاص خداوند به همراه دل‌های شکسته است و مؤمن بیمار از این فضیلت برخوردار می‌باشد:
پیامبر اکرم صلّی‌الله‌علیه‌وآله فرمود:
روز قیامت خدای عزّوجلّ بنده‌ای از بندگان خود را ملامت می‌کند و می‌فرماید: «ای بنده من! چه چیز تو را بازداشت از عیادت من آن هنگام که بیمار شدم (یعنی چرا به عیادت من نیامدی)؟
بنده عرض می‌کند: خدایا! تو خالق جهانی، درد و ناراحتی و مرض درباره تو معنا ندارد، تو منزّهی از اینکه مریض شوی.
خدا می‌فرماید: «برادر مؤمن تو بیمار شد و به عیادتش نرفتی. به عزّت و جلالم سوگند، اگر به دیدنش می‌رفتی مرا نزد او می‌یافتی و هر حاجتی داشتی برمیآوردم و این به خاطر احترامی است که بنده مؤمن نزد من دارد و من خدای رحمان و رحیم هستم» (8)
و به خاطر اهمیت این وظیفه سنگین و حق واجب است که حضرت سجّاد علیه السّلام آنگاه که همسایگان و دوستان خود را یاد می‌کند از خدای متعال به استغاثه می‌خواهد که به آنان توفیق دهد تا از بیماران خود عیادت کنند، آنجا که می‌گوید:
«الّلهُمَ صَلِ عَلی مُحَمَّدٍ وَ الِهِ وَ تَوَلَّنی فی جیرانی وَ مَوالِیَ الْعارِفِینَ بِحَقِّنا وَ الْمُنابِذینَ لِأَعْدائِنا بِافْضَلِ وَلایَتِکَ وَ وَفِّقْهُمْ لِإِقامَةِ سُنَّتِکَ وَ الْأَخْذِ بِمَحاسِنِ ادَبِکَ فی ارْفاقِ ضَعیفِهِمْ وَ سَدِّ خَلَّتِهِمْ وَ عِیادَةِ مَریضِهِم … * خداوندا! به روح مقدس محمد و آل محمد رحمت فرست و مرا در ادای حقوق همسایگان و دوستانم که شناسای حق مایند و با دشمنان ما در ستیز هستند به برترین وجه یاری ده و توفیقشان عطا کن تا سنّت‌های مقدّس تو را بر پای دارند و به آداب پسندیده تربیت شوند و به آنان توفیق ده تا دست حمایت به سوی مستمندان پیش آورند و قوّت خویش را در راه کمک ضعفا به کار برند، به دوستی تیره بختان برخیزند و از بیمارانشان عیادت کنند.» (9)
- آداب عیادت بیمار
دیدار بیمار آدابی دارد که هنگام عیادت باید آن‌ها را رعایت کرد و از جمله آن آداب، هدیه است.
رسول گرامی صلّی‌الله‌علیه‌وآله درباره بردن هدیه برای بیمار فرمود:
«هر کس بیماری را به آنچه که دوست دارد اطعام کند خداوند متعال از میوههای بهشت به او خواهد داد.» (10)
در یک روایت آمده است: بعضی از دوستان امام صادق علیه‌السّلام به دیدن بیماری می‌رفتند. در بین راه به امام صادق علیه‌السّلام برخوردند. حضرت فرمود: کجا می‌روید؟
گفتند: عیادت مریض.
حضرت فرمودند: «آیا برای مریض هدیه‌ای از قبیل سیب، به، گلابی یا مقدار کمی عطر یا قطعه‌ای از عود با خود می‌برید؟»
گفتند: نه.
حضرت فرمود: «مگر نمی‌دانید هدیه بردن مایه آرامش خاطر بیمار می‌شود؟» (11)
- آداب نشستن نزد بیمار
کسانی که به دیدار بیمار می‌روند وقتی نزد او می‌نشینند باید این نکات را رعایت کنند:
ـ دعا برای بیمار
رسول گرامی اسلام صلّی‌الله‌علیه‌وآله فرمود:
«عُودُوا الْمَرْضَی وَ اتَّبِعُوا الْجَنَائِزَ یُذَکِّرْکُمُ الْآخِرَةَ وَ تَدْعُو لِلْمَرِیضِ فَتَقُولُ اللَّهُمَّ اشْفِهِ بِشِفَائِکَ وَ دَاوِهِ بِدَوَائِکَ وَ عَافِهِ مِنْ بَلَائِک ... * بیماران را عیادت کنید و در تشییع جنازه‌ها شرکت نمایید که این کار آخرت را به یاد شما می‌آورد و برای بیمار دعا کنید و بگویید: خدایا! او را به شفای خود شفا مرحمت کن و به دوای خویش مداوا فرما و از بلای خود او را در امان بدار.» (12)
و در حدیث دیگری فرمود:
«زمانی که یکی از شما به عیادت برادر دینی خود می‌رود باید برای او (بیمار) دعا کند و از او نیز بخواهد برای وی (عیادت کننده) دعا کند که دعای بیمار مثل فرشته است». (13)
ـ تقویت روحی
یکی دیگر از آداب عیادت بیمار این است که انسان او را دلداری دهد و روحیه‌اش را تقویت کند و با گفتن مطالبی (از این قبیل که به زودی کسالت و بیماریت برطرف خواهد شد، خدا به تو صحت و عافیت می‌دهد تا به زندگی خود ادامه دهی و…) به او آرامش خاطر ببخشد، چون بعضی از افراد هنگام بیماری روحیه خود را از دست می‌دهند تا آن حد که از زندگی مأیوس می‌شوند، به این جهت باید آن‌ها را امیدوار کرد.
پیامبر اکرم صلّی‌الله‌علیه‌وآله فرمود:
«هنگامی که از بیمار دیدن می‌کنید او را به زندگی امیدوار سازید، این کار گرچه مقدّرات را تغییر نمی‌دهد و مانع از مرگ نمی‌شود اما وسیله آرامش خاطر بیمار است.» (14)
به همین جهت، وقتی آن بزرگوار به عیادت سلمان فارسی آمد و خواست از بالین او برخیزد فرمود:
«یَا سَلْمَانُ کَشَفَ اللَّهُ ضُرَّکَ وَ غَفَرَ ذَنْبَکَ وَ حَفِظَکَ فِی دِینِکَ وَ بَدَنِکَ إِلَی مُنْتَهَی أَجَلِک * ای سلمان! خداوند رنج تو را برطرف سازد و گناهت را ببخشد و دین و بدن تو را تا آخر عمرت محفوظ نگه دارد.» (15)
ـ کوتاه کردن دیدار
از نکته‌های دیگری که باید هنگام عیادت بیمار رعایت شود کوتاه کردن زمان عیادت بیمار است مگر اینکه خود او بخواهد.
امیرمؤمنان علیه‌السّلام فرمود:
«از دیدار کنندگان بیمار آن کس بیشتر اجر می‌برد که کمتر نزد او بنشیند جز در صورتی که خود بیمار به ماندن مایل باشد.» (16)
به خصوص گاهی از اوقات که انسان به عیادت بیمار می‌رود ممکن است روی جهل و نادانی و جهات دیگر چندان بیمار را خسته کند که عیادت او از خود مرض رنج‌آورتر باشد.
امام صادق علیه‌السّلام می‌فرماید:
«… دیدار نادان و احمق برای بیمار از خود مرض سخت‌تر و دشوارتر است.» (17)
به همین جهت در حدیث دیگری فرمود:
«از عیادت کنندگان آن که کمتر نزد بیمار بنشیند، اجر و پاداشش بیشتر است». (18)
– عیادت کامل:
نکته دیگری که در آداب عیادت بیمار باید رعایت شود کیفیت برخورد با اوست که باید همراه با اظهار محبّت و ملاطفت باشد. در این باره نیز روایاتی رسیده است.
رسول خدا صلّی‌الله‌علیه‌وآله فرمود:
«عیادت کامل آن است که دستت را بر بدن بیمار نهی و از او احوال‌پرسی کنی، و کامل‌ترین درود و تحیّت مصافحه کردن (دست یکدیگر را فشردن) است.» (19)
ـ توقع پذیرایی از بیمار نداشتن:
از آنجا که هدف از عیادت بیمار اظهار محبّت و ادای حقوق اخوّت و کسب اجر و ثواب است کسی که به دیدن بیمار می‌رود نباید از او انتظار پذیرایی داشته باشد، زیرا بیمار خود گرفتار بیماری است و خانواده‌اش نیز گرفتار پرستاری از او هستند؛ بنابراین عیادت کنندگان خود باید به کمک آن‌ها بشتابند نه آن‌که زحمت‌افزا باشند و باری بر دوش آن‌ها بگذارند. از این رو پیامبر صلّی‌الله‌علیه‌وآله از خوردن، نزد بیمار نهی کرده است زیرا این سبب می‌شود که پاداش خود را از بین ببرد. (20)
——-
1- وسائل الشیعة، ج 12، ص 212، ح 16114.
2- مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، ج 9، ص 42، ح 10155.
3- الأمالی (للصدوق)، النص، ص 32.
4- مکارم الأخلاق، ص 359.
5- بحار الأنوار (ط – بیروت)، ج 78، ص 22.
6- کنزالعمّال، ج 9، ص 91، ح 25125.
7- مکارم الأخلاق، ص 361.
8- بحار الأنوار (ط – بیروت)، ج 7، ص 304.
9- ریاض السالکین فی شرح صحیفة سید الساجدین، ج 4، ص 149.
10- مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، ج 2، ص 93، ح 1513.
11- الكافي (ط – دارالحديث)، ج 5، ص 317.
12- بحار الأنوار (ط – بیروت)، ج 78، ص 224.
13- مکارم الأخلاق، ص 361.
14- مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، ج 2، ص 154، ح 1678.
15- مکارم الأخلاق، ص 361، فی عیادة المریض.
16- الكافي (ط – دارالحديث)، ج 5، ص 318.
17- الكافي (ط – دارالحديث)، ج 5، ص 318.
18- مکارم الأخلاق، ص 361.
19- مکارم الأخلاق، ص 359.
20- بحار الأنوار (ط – بیروت)، ج 78، ص 228.
