- فصل اول: قرائت
قرائت به معنى خواندن قرآن و نيز علمى است كه از اشكال و صورتهاى نظم كلام الهى، براساس اختلافهاى متواتر، بحث مى كند. هدف اين علم، تحصيل ملكه ضبط اختلافهاى متواتر و فايده آن، محفوظ ماندن كلام الهى از تحريف و تغيير است.
علم تجويد منشعب و برگرفته از علم قرائات است و در كتب قرائات بخشهايى بدان اختصاص يافته است. تجويد را علم قرائت فصيح قرآن و فن تلفظ درست حروف آن دانسته اند. اين دانش مجموعه اى از قواعد و ضوابط درست خواندن حروف و كلمات و ديگر مباحث آواشناسى قرآن را در برمى گيرد. در مرحله عملى، اين مهارت، بر اساس ادا و استماع به افراد آموزش داده مى شود. هدف از اين دانش، توانا ساختن قارى به تلاوت زيبا و استوار و تلفظ فصيح حروف قرآن كريم و حفظ زبان از اشتباه در خواندن كلام الهى است.
تجويد، حاوى دو بخش نظرى و عملى است. تجويد نظرى، مجموعه قواعد و ضوابطى است كه دانشمندان مسلمان براى درست خواندن حروف و كلمات قرآن وضع كرده اند، مانند بحث مخارج حروف، صفات حروف، تفخيم و ترقيق، ادغام، مد و قصر و مانند اينها.
تجويد عملى، فن و هنر تلاوت قرآن كريم بر اساس تلفظ درست حروف و اصوات با لهجه فصيح عربى است. اين بخش بر پايه ادا و استماع است؛ قارى قرآن روش درستِ تلفظ و اداى كلماتِ قرآن را از استاد ماهر و شيخ خود فرا مى گيرد؛ سپس آنچه را فرا گرفته، بر استاد مى خواند تا وى تصحيح كند و به قارى اجازه قرائت دهد. اين سنت از صدر اسلام رواج داشته و قرائت قرآن، در نهايت دقت و امانت، نسل به نسل حفظ شده و به ما رسيده است.
علم قرائت از كهنترين علوم اسلامى است و در واقع، پايهگذار قرائت قرآن خود پيامبر صلى الله عليه و آله است. پس از على بن ابىطالب عليه السلام و ائمه اطهار عليهم السلام، نخستين كسى كه قرآن را با الحان متداول در سده اول قرائت كرد، شخصى به نام عبيداللَّه بن ابى بكرة ثقفى بود.
از آنجا كه روايت صحابه از پيامبر صلى الله عليه و آله درباره برخى از الفاظ قرآن كريم و كيفيت حروف و اداى آنها، به طرق مختلف صورت گرفته اين امر سبب اختلاف قرائت شده است و چون اين اختلاف به وسيله قاريان نقل شده و تداوم يافته است، در حين فتوحات اسلامى مسلمانان در هر يك از بلاد و كشورهاى اسلامى قرائت يكى از قاريان مشهور را پذيرفتند و در نتيجه، پنجاه قرائت كه مشهورترين آنها «قراء سبعه» است، پديدار شد.
نخستين كسى كه قرائتها را در يك كتاب جمعآورى كرد، ابوعبيد قاسم بن سلام (م 224 ق) بود كه همه قرائتها را با همان هفت قرائت معروف خلاصه كرد. پس از وى احمد بن جبير كوفى كتابى درباره قرائتهاى پنجگانه، كه براى اين كار از هر شهر معروف يك قارى را انتخاب كرده بود، نوشت.
قرائتكنندگان هفتگانه (قُرّاء سبعه) به قرن دوم هجرى تعلق دارند و عبارتاند از: نافع بن عبدالرحمان (م 169 ق)، عبداللَّه بن كثير (م 120 ق)، ابو عمرو بن العلاء (م 154 ق)، عبداللَّه بن عامر (م 118 ق)، عاصم بن ابى نجود (م 129 ق)، حمزة بن حبيب (م 154 ق) و كِسائى ابوالحسن علىبن حمزة (م 189 ق).
در اوايل سده چهارم هجرى در قرائت قرآن گروهى پيدا شدند كه اقوال شاذّى را پديد آوردند و اين اقوال شاذّ سبب اختلاف مىشد. برخورد شديد خلفاى عباسى با آنان مانع تداوم اختلاف در قرائت قرآن شد و اعتماد به قرائت قاريان هفتگانه مسجل شد.
در سده پنجم هجرى علم قرائت قرآن اهميت خود را حفظ كرد؛ به گونهاى كه در سراسر كشورهاى اسلامى از اندلس گرفته تا فرارود علماى بزرگى به تحقيق در قرائت قرآن اشتغال ورزيدند و كتابهاى بسيارى نگاشته شد.
روى هم رفته، علم قرائت طى سدههاى چهارم تا ششم هجرى رو به پيشرفت داشت؛ زيرا به وجود آمدن قاريانى كه به اقوال شاذ در قرائت قرآن مىپرداختند، موجب پيدا شدن بحثهاى جديد و بالطبع موجب ايجاد برخى از فروع علم قرائت شد و از ديگر سو با گسترش جغرافيايى تمدن اسلام علم قرائت قرآن به اندلس و حوزههاى جديد سرزمينهاى اسلامى گسترش يافت.
اما در سده هفتم و هشتم و نهم هجرى علم قرائت به وسعت سده ششم رشد نكرد. در اين دوران دو قارى بزرگ را مىشناسيم. يكى منتجب الدين بن ابى العز ابى يوسف همدانى (م 643 ق) و ديگرى شمس الدين ابو الخير محمد بن محمد بن يوسف جزرى (م 833 ق). جزرى زمانى ظهور كرد كه اين علم رو به ضعف نهاده بود. وى با مطرح كردن كتب منسوخ قرائت و گردآورى محتواى آن با سبكى نو، به ويژه در دو كتاب النشر و غاية النهاية، در واقع دانشنامهاى در علم قرائت تدوين كرد كه سايه آن تا به امروز بر اين علم گسترده است. آنچه به اين دو كتاب جنبه دائرةالمعارفى مىدهد، ويژگيهايى است كه در آثار پيش از وى ديده نمىشود.
در سدههاى دهم تا دوازدهم، به سبب همراه شدن دين و سياست در ايران و قدرت گرفتن صفويه باب جديدى در حوزه علوم اسلامى گسترده شد. علم قرائت نيز از فضاى جديد بهره گرفت و گامهاى تازه و مثبتى در مسير ترقى طى شد. هر چند آثارى كه در اين سه سده در زمينه علم قرائت به نگارش درآمد ارزش كتب قديم را نداشت.
طى سدههاى اخير آثار متعدد ديگرى نيز در اين زمينه و در شرح لغات و كشف آيات قرآن پديد آمده است.
