اصل تسهيل و تيسير

• اصل تسهيل و تيسير

تسهيل و تيسير به معناى آسان كردن و سهل گردانيدن است، و مراد آن است كه در هر حركت تربيتى راههاى آسان و ميسر به روى متربى گشوده شود تا ميل و رغبت به رفتن فراهم شود و با متربى از سر ملايمت و مدارا رفتار شود تا بتواند راه را بر خود هموار سازد و طى طريق كند و به مقصود دست يابد.

• سنت الهى در تربيت

خداى رحمان راه خير و سعادت انسان را هموار و آسان كرده است و با وجود اين، انسان حق را مى پوشاند و به راه حق نمى رود!

«قُتِلَ الْانسَانُ مَا أَكْفَرَهُ * مِنْ أَىِّ شىَ‏ءٍ خَلَقَهُ * مِن نُّطْفَةٍ خَلَقَهُ فَقَدَّرَهُ * ثُمَّ السَّبِيلَ يَسَّرَه * كشته باد انسان، چه ناسپاس است! خداوند او را از چه چيز آفريده است؟ او را از نطفه ناچيزى آفريد، سپس اندازه‏گيرى كرد و موزون ساخت. سپس راه را برای او آسان گردانيد. سوره عبس آیات 20 – 17».

كتاب هدايت و سعادت انسان (قرآن كريم) نيز آسان قرار داده شده است تا حرجى بر مردمان در فهم و دريافت آن نباشد.

«وَ لَقَدْ يَسَّرْنَا الْقُرْءَانَ لِلذِّكْرِ فَهَلْ مِن مُّدَّكِر * و هر آينه قرآن را براى يادآورى و پند گرفتن آسان ساختيم، پس آيا پند گيرنده اى هست؟ سوره قمر آیه 17».

خداى رحمان كتاب عزيزش را به گونه اى قرار داده است كه فهم مقاصدش براى عامه و خاصه، براى فهم­هاى ساده و عميق آسان باشد و هر كس به اندازه فهم و ادراك خود از آن بهره ببرد.

 سنت تربيت الهى چنين است و خداى مهربان شريعت خود را سهل و آسان قرار داده است تا همگان به كمالات الهى متصف شوند. چنانكه فرموده است:

«يُرِيدُ اللَّهُ بِكُمُ الْيُسْرَ وَ لَا يُرِيدُ بِكُمُ الْعُسْر * خداوند براى شما آسانى مى­خواهد و براى شما دشوارى نمى خواهد. سوره بقره آیه 185».

• آيين تربيت در اسلام

آيين تربيت در اسلام بر تكاليف شاق بنا نشده است، زيرا آيينى است متعادل كه بر فطرت آدمى استوار شده است، و سختيهاى ظاهرى آن نيز به دليل آنكه با فطرت هماهنگ و سازگار است، در ذائقه جان آدمى شيرين و گواراست و همين موجب مى شود كه صفات الهى و خصلتهاى نيك به آسانى و راحتى كسب شود. راه و رسم آيين تربيت محمدى تنها بر امور سهل و آسان بنا شده است و از خشونت و تندى به دور است. پيامبر اكرم (ص) خود فرموده است:

«خداوند مرا بر شريعت و دين حنيف و آسان و ملايم مبعوث كرده است». (1)

آيين تربيت الهى سهل و آسان بنا گذاشته شده است و چنين آيينى بهترين آيين است، نه آن آيينى كه به سبب دشوارى اش مردمان را گريزان مى سازد. از رسول خدا (ص) روايت شده است كه مى فرمود:

«اى مردم، همانا دين و آيين خدا آسان است». (2)

و همچنین فرمودند:

«همانا بهترين دين و آيين نزد خدا، شريعت حنيف و ملايم است». (3)

آنان كه آيين تربيتى خود را بر امور شاق بنا مى كنند و سبب مى شوند كه مردم از دين و ديندارى گريزان شوند، از راه و رسم پيامبر اكرم (ص) به دورند كه آن حضرت فرموده است:

«من بر دين حنيف ملايم يا آسان مبعوث شده ام و هر كس با راه و رسم من مخالفت ورزد از من نيست». (4)

پيامبر اكرم (ص) خود در آيين تربيتى­اش مظهر ملايمت و آسانگيرى بود كه جز بر اين اساس نمى­توان دل مردمان را نرم كرد و آنان را به سوى خدا سير داد. خداى رحمان فرستاده گرامى اش را با اين راه و رسم تربيتى معرفى مى كند و مى فرمايد:

«فَبِمَا رَحْمَةٍ مِّنَ اللَّهِ لِنتَ لَهُمْ  وَ لَوْ كُنتَ فَظًّا غَلِيظَ الْقَلْبِ لاَنفَضُّواْ مِنْ حَوْلِكَ فَاعْفُ عَنهْمْ وَ اسْتَغْفِرْ لَهُم * پس به (بركت) رحمت الهى، با آنان نرمخو (مهربان) شدى، و اگر تندخو و سخت دل بودى قطعا از پيرامون تو پراكنده مى شدند. پس آنها را ببخش و براى آنها آمرزش بطلب! سوره آل عمران آیه 159».

رسول خدا (ص) اصحاب و پيروان خود را راه و رسمى ملايم و به دور از تندى فرامى خواند و مى فرمود:

«بر مردم آسان بگيريد و سخت نگيريد، و نويد دهنده باشيد و مردم را فرارى ندهيد و در آنان نفرت ايجاد نكنيد». (5)

• بهترين راه و رسم تربيت

ملايمت و مدارا بهترين شيوه براى نرم كردن دلها، و همراه ساختن جانها در مسير تربيت است. از امام صادق (ع) روايت شده است كه فرمود:

«هر كه در امور خويش، ملايمت در پيش گيرد، به آنچه از مردم مى خواهد مى رسد». (6)

هيچ چيز چون ملايمت و رحمت، و آسانگيرى و نرمى در تربيت دل آدمى و رشد صحيح عواطف انسانى مؤثر نيست، زيرا بدين وسيله است كه عواطف آدمى تلطيف و تعديل مى­شود و كورى ناشى از غلظت و خشونت به بينايى ناشى از لطافت و رقت تبديل مى­گردد. از اين رو بهترين راه ورود به قلبها و تربيت انسانها ايجاد ميل و رغبت است كه جز بر اساس آيينى ملايم فراهم نمى شود، زيرا راه و رسمهاى خشن در تربيت، قلب را كور و به دور از بصيرت مى­گرداند و عواطف انسانى را زايل مى سازد.

امير مؤمنان (ع) در بيانى نورانى فرموده است:

«دلها را ميلى است و روى آوردنى و پشت كردنى، پس دلها را آن گاه به كار وادارید كه خواهان است و روى در كار، زيرا دل را اگر به اجبار به كارى واداری، كور گردد». (7)

پيشوايان حق پيروان خود را به رعايت تسهيل و تيسير در تربيت مى خواندند و آنان را از سختگيري­ هاى نابجا حتى در عبادتهاى مستحب پرهيز مى دادند. امير مؤمنان (ع) در نامه اى كه به حارث همدانى از خواص اصحاب خود مى نويسد، به وى چنين توصيه مى كند:

«نفس خود را براى عبادت و بندگى برانگيز و با آن مدارا كن و مقهورش مدار، و بر آن آسان گير و به هنگامى كه نشاط و فراغتش بود، روى به عبادت آر، جز در آنچه به تو واجب است كه بايد آن را به جاى آرى و در وقت آن بگزارى». (8)

براى سير دادن خود به مراتب بالاتر از واجبات الهى بايد انگيزه و رغبت ايجاد كرد و آن گاه نفس را به حركت واداشت كه دل را بايد به ملايمت و مدارا رام كرد و راه برد. به بيان پيشواى موحدان على (ع):

«همانا دلها را روى آوردنى و پشت كردنى است، پس چون دل روى آرد آن را به مستحبات واداريد، و چون روى برگرداند، بر انجام واجبات بسنده کنيد». (9)

اولياى خدا تأكيد كرده اند كه آيين تربيت دين اسلام آيينى متين و ملايم است و براى تربيت مردمان بر اين آيين، بايد اين ويژگى جوهرى حفظ شود و بر خلاف آن عمل نشود تا نتيجه تربيت همان شود كه اين آيين مى طلبد.

بنيانگذار اين آيين فرموده است:

«همانا اين دين و آيين محكم و متين است، پس با ملايمت در آن در آييد و عبادت خدا را به بندگان خدا با كراهت تحميل نكنيد و گرنه مانند سوار درمانده اى مى­شويد كه نه مسافتى می­پيمايد و نه مركبى برايش می­ماند». (10)

مثال آنان كه آيين ملايم اسلام را نمى شناسند و متربيان خود را بر خلاف اصل تسهيل و تيسير راه مى برند مثال سواركارى است كه به سبب نادانى آن قدر سريع حركت مى كند كه هنوز مسافتى طى نكرده مركب خود را از دست مى دهد و هرگز به مقصد نمى رسد؛ و اين جز به سبب ناپختگى و بى بصيرتى نيست.

راه و رسم تربيتى پيشوايان حق بر تسهيل و ترغيب، و ملايمت و متانت قرار داشت و آنان تأكيد داشتند كه پيروانشان بر همين راه روشن روند و مردمان را بر اين اساس تربيت كنند. امام صادق (ع) اين حقيقت را به يكى از اصحاب خود به نام عمار بن ابى احوص چنين بيان كرده است:

«بر مردم فشار نياوريد، آيا نمى دانى كه حكومتدارى و روش اداره امور بنى اميه به زور شمشير و فشار و ستم بود ولى حكومتدارى و روش ‍ اداره امور ما به نرمى و مهربانى و متانت و تقيه و حسن معاشرت و پاكدامنى و كوشش است؟ پس كارى كنيد كه مردم به دين شما و مسلكى كه داريد رغبت پيدا كنند». (11)

اين امر در سالهاى نخستين زندگى و دوران كودكى از اهميتى بيشتر برخوردار است، زيرا وجود آدمى لطيف­تر است و به تسهيلى بيشتر نياز دارد. رسول خدا (ص) و امام صادق (ع) در اين باره سخنى والا و راهگشا فرموده اند كه بايد سرلوحه همه رفتارهاى تربيتى قرار گيرد. رسول خدا (ص) فرمود:

«خداوند رحمت كند كسى را كه فرزند خود را در نيكى و نيكوكارى يارى كند. راوى حديث گويد: پرسيدم: چگونه فرزند خود را در نيكى و نيكوكارى يارى كند؟ حضرت فرمود: آنچه را كه در توان اوست از او بپذيرد، و آنچه را كه برايش طاقت فرساست از او نخواهد، و او را به تكليف مافوق طاقتش واندارد، و او را دچار سرگشتگى و شرمندگى نسازد». (12)

بنابراين فعل تربيتى رشد دهنده و سير دهنده به سوى نيكى از سختگيرى و خشونت به دور و بر سهل گيرى و ملايمت استوار است.

———————-

(1) کافی، ج 5، ص 494.

(2) کنز العمال، ج 3، ص 47.

(3) همان.

(4) مدینه السلام، ج7، ص 209.

(5) آداب المفرد، ص 167.

(6) کافی، ج 2، ص 120.

(7) نهج البلاغه، حکمت 193.

(8) همان، نامه 69.

(9) همان، حکمت 312.

(10) کافی، ج 2، ص 86.

(11) وسایل الشیعه، ج 11، ص 430.

(12) کافی، ج 6، ص 50.