مسجد براثا

• مسجد براثا

در غرب بغداد، روستايى به نام براثا وجود داشت كه اكنون محلّه‏اى از شهر محسوب مى‏شود و پيشينه آن به قبل از اسلام باز مى‏گردد. براثا از كلمه «برثيا»، به معناى «بيرون» گرفته شده است‏. ويژگى‏هاى مسجد براثا كه به آن فضيلت و برترى داده، چنين است:

1. امام على عليه السلام درسرزمين براثا چند روزاقامت‏كرد. درسال (37 ه. ق.) هنگامى‏كه در جنگ خوارج، از منطقه نهروان به كوفه باز مى‏گشت، در راه، به سرزمينى در نزديكى براثا رسيد و پرسيد: نام اين سرزمين چيست؟ گفتند: زوراء.

فرمود: از اين سرزمين دورى كنيد؛ زيرا ممكن است فرو رود. راه خود را ادامه دادند و به سرزمين ديگرى رسيدند، فرمود: اين سرزمين چه نام دارد؟ گفتند: بحرا. در آنجا هم توقف نكرد و به راه خود ادامه داد. پس از اندكى، از دور شبحى ديده شد، نزديكتر كه آمدند، ديدند آن سياهى، صومعه راهبى (مسيحى)، به نام حباب است.

راهب كه سر و صداى لشكريان را شنيد، از صومعه بيرون آمد. امام على عليه السلام به راهب گفت: «مى‏خواهيم در اين مكان پياده شويم». راهب گفت: «خير، شما و لشكرتان، اين سرزمين را ترك كنيد.»

حضرت علّت را پرسيد. راهب پاسخ داد: «در كتاب ما آمده است: در اين سرزمين هيچ كس توقف نمى‏كند، مگر اينكه پيامبر يا وصى او باشد و بخواهد با لشكر خود در راه خدا بجنگد.»

حضرت در جواب سخنان راهب فرمود: «من وصىّ سيّد الانبيا هستم و نيز سيد اوصيايم.»

راهب با تعجب پرسيد: «شما از بزرگان قريش و وصى محمدبن عبد اللَّه هستيد؟»

امام جواب داد: «آرى، من همان شخص هستم.»

راهب گفت: «خبر شما را در انجيل ديده‏ام كه در اين سرزمين پياده خواهى شد.

اكنون شما در سرزمين براثا هستيد؛ جايى‏كه روزگارى خانه مريم و عيسى بوده است.

امام در جواب فرمود: «صبر كن اى راهب و ديگر سخن نگو»، سپس حضرت نزديك محلى رفت و با پاى خود خاك را كنار زد و گفت: «اين چشمه حضرت مريم است» و آنگاه به لشكريان دستور داد 17 ذراع خاك را كنار زدند، ناگهان سنگ سفيدى ظاهر شد، امام فرمود: «مريم، عيسى را بر روى اين سنگ نهاد». سپس امام روى همان سنگ نماز خواند و خيمه‏اش را روى آن نصب كرد و چهار روز در آنجا اقامت فرمود و در اين مدت روى همان سنگ مشغول عبادت بود. راهب با همين ملاقات، اسلام آورد و گفت:

«أشهد أن لا إله إلّا اللَّه و أنّ محمّداً رسول اللَّه و أنّك عليّ بن أبي طالب وصيّه». پس از آنكه حباب، مسلمان شد، حضرت دستور داد، صومعه را به مسجد تبديل كند. (1)

2. سرزمين مقدسى است كه انبياى بزرگ الهى، چون عيسى و ابراهيم عليهما السلام در آنجا نماز خوانده‏اند. (2)
3. خانه حضرت مريم و سرزمين حضرت عيسى عليه السلام در اين سرزمين بوده است.
4. به جز امير المؤمنين على عليه السلام امام حسن و حسين عليهما السلام هم در آن سرزمين نماز خوانده‏اند.
5. محلّ دفن يكى از پيامبران الهى احتمالًا حضرت يوشع عليه السلام است. (3)
6. طبق برخى روايات، بازگشت خورشيد براى امام على عليه السلام در سرزمين براثا نيز اتفاق افتاده است. (4) جريان ردّ شمس براى امام على عليه السلام مكرر اتفاق افتاد كه از جمله در سرزمين براثا نقل شده است.
7. امام صادق عليه السلام فرمود: در كنار شما قبرستانى است كه آن را براثا مى‏گويند، از آن گورستان 120 شهيد، كه در رتبه شهداى بدر مى‏باشند، محشور خواهند شد. (5) به دليل اين قداستِ تاريخى، به خصوص اقامت چند روزه امام على عليه السلام در سرزمين براثا، شيعيان در آن محل مسجدى ساختند و اين مكان را مقدس مى‏شمردند. در طول سالهاى فرمانروايى بنى اميه و بنى عباس، مسجد براثا از مهمترين پايگاههاى تجمع شيعيان بود. در زمان مقتدر باللَّه (295- 320 ه. ق.) خليفه عباسى، رونق اين مسجد به اوج خود رسيد و اين امر باعث حسادت و دشمنى بعضى علماى اهل سنت گرديد، لذا نزد مقتدر عباسى رفته و دلايلى آوردند كه امام على عليه السلام در اين مكان حضور نيافته است.

همچنين مقتدر عباسى را به خراب نمودن مسجد تحريك كردند و گفتند: شيعيان در آنجا صحابه را سبّ مى‏كنند. خطيب بغدادى در كتاب تاريخ بغداد در اين باره مى‏نويسد:

«در موضع معروف به براثا، مسجدى بود كه در آن مردمى منسوب به تشيع براى نماز و دعا تجمع مى‏كردند. خبر به مقتدر باللَّه، خليفه عباسى بردند كه‏ رافضيها در اين مسجد جهت سب صحابه تجمع مى‏كنند و قصد خروج از طاعت خليفه دارند. وى دستور داد در روز جمعه شيعيان مراجعه كننده را دستگير و مسجد را خراب كنند.» (6) به دستور مقتدر، (7) مسجد براثا با خاك يكسان شد و تا سال (328 ه. ق.) به همان صورت باقى بود. در سال (328 ه. ق.) و در زمان خلافت الراضى باللَّه، شيعيان به بَجكَم ماكانى شكايت كردند، به فرمان وى مسجد براثا باز سازى و بر وسعت آن افزوده شد و نام «الراضى باللَّه» را بر سر درِ مسجد حك كردند.

در 12 جمادى الاولى سال 329، مسجد براثا مجدداً بازسازى و افتتاح گرديد.

خليفه، براى اينكه مسجد براثا را از انحصار شيعيان در آورد و جنبه عمومى به آن بدهد، احمدبن فضل هاشمى را كه اهل سنت بود، به امامت مسجد منصوب كرد و در همين روز، نخستين نماز جمعه، پس از بازسازى اقامه شد. مردم بغداد؛ اعم از شيعه و سنى در نماز جمعه مسجد براثا به‏طور گسترده شركت كردند. المتقى باللَّه، منبرى كه نام هارون بر روى آن حك شده بود، را در قبله‏گاه مسجد براثا قرار داد. با ظهور سلسله آل بويه و رونق گرفتن اماكن مقدس شيعيان در عراق، مسجد براثا نيز اهميت ويژه‏اى يافت. در فتنه بغداد در سال (349 ه. ق.) كه در تمام محله‏هاى شهر بغداد، نماز جمعه تعطيل بود، در مسجد براثا نماز جمعه با شكوه و عظمت برگزار مى‏شد. (8) شيعيان عراق هيچ وقت از مسجد براثا چشم نپوشيدند و با وجود اينكه خطيب نماز جمعه سنى بود، در نماز جمعه شركت مى‏كردند. در سال (420 ه. ق.) ابو منصور، خطيب نماز جمعه مسجد براثا كه از طرف القادر عباسى منصوب شده بود، در يكى از خطبه‏ها، نام امام على عليه السلام را مقدم نكرد و نيز در پايان خطبه‏ها گفت: خدايا! مسلمانان و هر كسى‏كه على عليه السلام را مولاى خود مى‏داند بيامرز! وى با اين جمله، به شيعيان توهين و آنان را از مسلمانان جدا كرد. نمازگزاران شيعه كه به شدت از حرف خطيب ناراحت شده بودند، به طرفش سنگ انداختند. پس از اين واقعه، تا چند هفته نماز جمعه تعطيل گرديد. (9) درگيرى‏هاى فرقه‏اى، طغيان رود دجله و … موجب ويرانى كامل مسجد براثا شد به‏طورى كه در سال 450 ه. ق. مسجد براثا كاملًا متروك شد. على‏بن عيسى اربلى و ياقوت حموى كه در قرن هفتم از محل مسجد ديدن كرده‏اند، از ويرانى كامل مسجد براثا خبر داده‏اند. اين وضع تا سال 914 ه. ق. كه شاه اسماعيل صفوى بغداد را فتح كرد، ادامه يافت. او فرمان داد مسجد براثا را بازسازى كنند. پس از آن، مسجد براثا مأوا و پناهگاه شيعيان شد و تا كنون هم پايگاه نمازگزاران شيعه است.

—————-

1. بحارالأنوار، ج 52، ص 218.
2. سفينة البحار، دار الاسوه، ج 1، ص 258.
3. مفاتيح الجنان، ص 448.
4. بحارالأنوار، ج 41، ص 173.
5. معارف و معاريف، ج 3، ص 119.
6. دكتر فهمى سعد، العامه فى بغداد، ص 332.
7. موسوعة العتبات المقدسة، قسم الكاظمين، ج 1، ص 25.
8. دانشنامه جهان اسلام، ج 2، ص 599.
9. آل بويه، نخستين سلسله قدرتمند شيعه، ص 445.