امانتداری

• معنا و مفهوم امانت

یکی از خصلت­های اخلاقی انسان که دارای ارزش و اهمیت فوق العاده ای است، امانت و امانت داری است.

امانت در فرهنگ لغت، دارای معانی مختلفی است: پاس داری، حفاظت، امـنـیـت، مراقبت، رازداری، نگه داری، آسایش و آرامـش از جـمـلـه مـعانی امانت است.

 و مفاهیمی چون: خـیـانـت، دزدی، بی وفایی، ایجاد رعب و وحشت، نیرنگ، جـاسـوسـی، نـفاق، بهتان، کتمان حقیقت و بی مبالاتی در نگه داری اسرار، متضاد آن می باشد.

اگـر بـا دیدی وسیع­تر به متن امانت بنگریم، در می­یابیم که حتی افـراد لاابالی و بی ایمانی که بویی از انسانیت و حسن خلق نبرده­اند و بـعضاً ظلم و ستم می­کنند، به نوعی شیفته و جذب امانت و امانت داران می­شوند. دلیل آن این است که امانت دربردارنده امنیت و امان است. کلمه­ای که با شنیدن نام آن، نوعی آرامش خـاطر و آسایش خـیال را برای انسان به ارمغان می­آورد و در پناهش امنیت روح و روان او را تضمین می­کند و از هر گونه خوف و ترس در امان می­دارد.

امانت در نظر اسلام، از ارزش و جایگاه والایی برخوردار است، به طوری که در نمونه­های فراوانی از سفارش­ها و توجهات الهی قرآن و احادیث و روایات ائمه معصومین(ع) به چشم می خورد.

خداوند متعال که خود بهترین و بزرگترین امین و نگهبان است، از هرگـونه خیانت پاک  می­باشد. در این جا به نمونه­هایی از آیـات قرآنی و روایات معصومین (ع) که درباره امانت وارد شده است، اشاره می­کنیم.

خداوند در قرآن نـسبت به حفظ امانت و سپردن آن به دست صاحبانشان می­فرماید:

«إِنَّ اللّهَ يَأْمُرُكُمْ أَن تُؤدُّواْ الأَمَانَاتِ إِلَى أَهْلِهَا * خداوند به شما فرمان می‌دهد که امانتها را، به صاحبانش بدهید. سوره نساء آیه 58»

در جایی دیگر درباره خیانت نکردن در امانت می­فرماید:

«فَإِنْ أَمِنَ بَعْضُكُم بَعْضًا فَلْيُؤَدِّ الَّذِى اؤْتُمِنَ أَمَانَتَهُ وَ لْيَتَّقِ اللَّهَ رَبَّه * و اگـر کـسی از شما دیگری را امین دانست، آن کس که امین دانسته شده امانت را باز دهد و باید از خدا بترسد. سوره بقره آیه 283».

خداوند در آیه­ای دیگر درباره قبول و رد امانت از اهل کتاب (نـصـاری و یهود) سخن می گوید و می­فرماید: «وَ مِنْ أَهْلِ الْكِتَابِ مَنْ إِن تَأْمَنْهُ بِقِنطَارٍ يُؤَدِّهِ إِلَيْكَ وَ مِنْهُم مَّنْ إِن تَأْمَنْهُ بِدِينَارٍ لَّا يُؤَدِّهِ إِلَيْكَ إِلَّا مَادُمْتَ عَلَيْهِ قَائمًا * بعضی اهل کتاب (از نصاری) تا بـه آن حد درست کارند که اگر مال بسیاری به آنان امانت دهی، رد امـانـت کـنـنـد، و بـرخـی دیـگر از اهل کتاب (یهود) آن اندازه نـادرسـتند که اگر به آنان یک دینار امانت دهی رد نکنند، جز آن که بر مطالبه آن سخت گیری کنی. سوره آل عمران آیه 75».

آیه دیگری به امانت داری در طول زندگی و پاداش عظیمی که به شخص امین تعلق می گیرد، اشاره می­کند و می­فرماید: «وَ الَّذِينَ هُمْ لِأَمَانَاتهِمْ وَ عَهْدِهِمْ رَاعُونَ * وَ الَّذِينَ هُم بِشهَادَاتهِمْ قَائمُونَ * وَ الَّذِينَ هُمْ عَلىَ‏ صَلَاتهِمْ يحُافِظُونَ * أُوْلَئكَ فىِ جَنَّاتٍ مُّكْرَمُون * و آنان که امانت و عـهـد و پیمانشان را رعایت می کنند؛ و آنان که برای شهادت به حق قیام می کنند؛ و آنان که بر نمازشان مواظبت دارند، اینان در باغ­های بهشت با عزت و احترام متنعم اند. سوره معارج آیات 32-35».

*حضرت امـام عـلی (ع) در حدیثی دیگر، درباره ارزش معنوی امانت داری می­فـرمـایند:

«پیوسته راست گویی و امانت داری باش که آن دو شیوه نیکان است.» (1)

* امام صادق(ع) نیز می­فرماید: «از خدا بترسید و هرکس که شما را امین دانسته و امانتی به شما سپرده، امانتش را بازگردانید؛ اگر قاتل علی بن ابی طالب امانتی به من بسپارد من امانت او را باز می­گرداندم.» (2)

و نـیز امام صادق (ع) می­فرماید: «خدای عزوجل پیامبری را مبعوث نکرد مگر به امانت داری و راست گویی نسبت به نیکوکار و بدکار سفارش فرمود.» (3)

• انواع امانت در اسلام

در فرهنگ اسلام امانت به دو چیز اطلاق می شود:

الف) تکالیف بندگی:

این نوع امانت، نمونه های گوناگونی دارد که به آنها اشاره می شود.

1. اعضا و نیروهای وجود انسان: تمام اعضا و جوارح، توانایی­ها، اسـتعدادها، نیروهای وجودی انسان نعمت­هایی هستند که به صورت امانت در اختیار انسان قرار گرفته اند و بر ایشان است که از ایـن امانت­ها به طریقی شایسته و نیکو در راه رضای خدا و اطاعت کردن از او به کار گیرد و از بندگی شیطان و اسیر وسوسه های او شدن دست بردارد.

• نمونه هایی از این امانات الهی

زبان به عنوان یـکی از امانات الهی وظیفه دارد سخنان حق را بگوید و از گفتن سخنان لغو و بیهوده خودداری کند.

یکی دیگر از امانات انسان، گوش است که باید از آن در راه شنیدن سخنان حـق و غـیر حرام استفاده کرد و از شنیدن سخنان باطل و ناروا دوری گزید.

چشم نیز باید از دیدن منظره­های گناه آلود و فساد انگیز که تیری از تیرهای شیطان است، فرو بندد و در عوض مناظر و آیات عبرت انگیز را نظاره کند.

دست و پا، دو امانت دیگر الهی هستند که در اختیار انسان قرار گرفته است که از هر کدام باید در کارهای خیر بهره جست و از رفتن به مجالس فساد و عیاشی و دست داشتن در کارهای غیر اخلاقی و غیر شرعی خودداری کرد.

2. علم دین و دانش به احکام الهی: دانش، امانتی است در دست دانشمندان و علما که باید از آن به نحو احسن و نیکو استفاده کنند و در جهت رشد و نمو آن در راه خیر و صلاح جامعه و رضای پـروردگار کـوشا باشـند، تا به خوبی از عهده این امانت الهی برآیند.

3. راز مـردم: رازهای مردم نیز امانت اند و هیچ فردی حق ندارد بدون مصلحت خاص، اسرار دیگران را به هر طریقی فاش نماید.

پیامبر اکرم (ص) فرموده اند: «مجلس ها امانت است، جز سه مجلس: مـجلسی کـه در آن خونی به حرام ریخته شود، مجلسی که در آن ناموس حرامی حلال شمرده شود و مجلسی که در آن مال و ثروتی به ناحق روا شمرده شود» (4)

4. اسلام: اسلام نیز یکی از امانات الهی است که خداوند به وسیله رسول اکرم (ص) بر بشر عرضه کرده است و همه انسان­ها ملزم به رعایت و حفظ این امانت الهی هستند. پیامبران (ص)، ائمه معصومین (ع)، علماء، شهیدان پاسبانان و حافظان این مکتب بزرگ بشری بوده اند و انسان ها را نیز به حفظ این امانت الـهـی تـوصـیـه و سـفارش کرده اند.

5. فریضه­های الهی: وظایف الهی مانند نماز، روزه، حج و… امانت­های خداوند هستند که انسان­ها باید در انجام صحیح و شایسته آن فرایض کوشا باشند تا از عهده انجام این امانت های الهی به خوبی برآیند.
6. پست­ها و مقام­ها: افرادی که دارای مناصبی در دستگاه حکومتی هستند، ضامن امانتهایی هستند که بر عهده آنان نهاده شده است. پـس باید چنین افرادی از پست و مقام خود در جهت خدمت به مردم استفاده کنند و از مال اندوزی و شخصیت گرایی نامطلوب و رشـوه خواری دوری کنند. حـضرت علی (ع) در نامه­ای به یکی از فـرماندارانش که ظاهرا از مقام خود سوءاستفاده کرده بود، نوشتند: «از تو به من خبری رسیده است، اگر چنان کرده بـاشـی، پروردگار خود را به خشم آورده، و امام خود را نافرمانی کرده و امانت خود را خراب کرده ای.» (5)

ب) مال سپرده شده:

منظور از مال سپرده شده، اموال و دارایی­ها و احیانا اشیایی است کـه بـه انسان امانت داده می­شوند و او باید از این امانت ها به نحو احسن نگه داری کند. به چند نمونه از انواع امانت از نوع مال سپرده شده اشاره می­شود.

1. نامه­ها و پیغام­ها: فرد امین باید در حفظ و نگهداری اسـرار، مـطالب و نوشته های دیگران کوشا باشد و آن را از دسترس بیگانگان دور نگاه دارد.
2. اجناس و کالاها: فرد امین موظف است از وسایلی که به او سپرده می­شـود همانند جان خویش مواظبت کند و بدون رضایت فرد امانت دهنده به اموالش دست نزند و آن ها را خراب نکند.
3. بیت المال مردم: از مهم ترین امانت ها، بیت المال مردم است. مـیـز، کـلاس، آب، بـرق، وسیله­های نقلیه عمومی و هزاران وسیله دیـگـر هـمـگی از اموال عمومی هستند که نزد همه به امانت سپرده شـده است. البته بعضی از اموال عمومی وجود دارند که به یک گروه خاص و یا فرد معینی به امانت گذاشته می­شوند مثل: مدرسه، اداره، شـرکـت و… ولـی هدف در همه این اموال یکی است و آن پاسبانی و مراقبت لازم و مفید در حفظ و نگه داری از این اموال می­باشد.

روزی عقیل خدمت حضرت علی (ع) شرف یاب شد و گفت: «یا علی تو بـرادر مـنـی و خزانه بیت المال در دست تو است، من نیز فقیر و عیالـوار هستم، لطفا سهم بیش تری از بیت المال را به من بده.

علی(ع) فرمود: ای عقیل! بیت المال حق عموم مردم و امانت در دست من هست و هرگز چنین کاری را (خیانت در بیت المال) مرتکب نخواهم شد. و حضرت آن گاه که اصرار عقیل را می­بیند، آهنی داغ بر کف دست او می­گذارد. عقیل می­گوید: سوختم! حضرت علی (ع) می­گوید: تـو از ایـن آهـن داغ این گونه فریاد می زنی؟ چگونه می خواهی مرا با انجام این کار در آتش جهنم بسوزانی» (6)

4. حیوانات: انسان­هایی که از چهارپایان استفاده میکنند، باید از آنهـا نـیز مراقبت و نگهداری کنند؛ یعنی آنها را گرسنه و تشنه نگذارند، تازیانه نزنند، بیش از توانشان بار نکشند و آزار و اذیتشان نکنند.

حضرت علی (ع) در این باره می­فرماید: «اگر تمام دنیا را به من بدهند کـه در مقابل آن پوست جوی را از دهان مورچه ای بگیرم، چنین گناهی مرتکب نخواهم شد.» (7)

5. زمین: انسان­ها مکلف اند که این امانت خداوندی را ویران نکنند و بـا کشت و کار استفاده بهینه و سودمند، آن را آباد کنند.

حـضـرت عـلـی (ع) در خطبه ای می فرماید: «شما مسئولیت دارید و مکلفید و حقوقی بر عهده شما هست، حتی نسبت به چهارپایان و نسبت به زمین» (8)

• آثار فردی امانت داری

همان طور که هر کاری آثار و هدفی دارد، امانت داری نیز آثار و فواید فردی و اجتماعی بی شماری دارد که به چند مورد از آنها اشاره می­شود:

1. خشنودی خداوند: انسان امانتدار علاوه بر جلب رضایت خداوند از اجـر معنوی دنیوی و پاداش اخروی برخوردار می­گردد و جایگاهش در بهشـت برین خواهد بود. در حدیثی از رسول اکرم (ص) است که فرموده اند:

«فردا در صـحـنـه قیامت آن کس از همه به من نزدیک تر است که از همه راستگـوتـر، امـانت دارتر، پیمان نگه دارتر، خوش اخلاق تر و به مردم نزدیک تر باشد» (9)

2. جلب اعتماد و اطمینان مردم: شخص امین، مورد اعتماد مردم است و او را بـه خـاطر کوشا بودن در حفظ امانت­هایی که به او سپرده­اند، تمجید و تحسین می­کنند. امام جعفر صادق (ع) می­فرماید: «از کـثـرت نماز و روزه اشخاص فریب نخورید، زیرا ممکن اسـت کسی بـه ایـن کار عادت کرده و ترک آن برایش دشوار باشد، بلکه بـا راست گویی و ادای امانت مردم را بسنجید و آزمایش کنید.» (10)
3. وسعت روزی: فرد امین هیچ گاه دچار فقر و تنگ دستی نمی­شود و هـمـواره در رحمت و برکت خداوند به روی او باز می­باشد. پیامبر اکـرم (ص) مـی­فـرمـایـد: «امانتداری مایه جلب روزی و خیانت مایه فقر است» (11)

• آثار اجتماعی امانت داری

علاوه بر آثار فردی، امانت داری دارای آثار اجتماعی فراوانی است که به بعضی از آنها اشاره می­کنیم:

1. جلب اعتماد اقشار جامعه: در جامعه­ای که امانت داری رواج داشتـه باشـد، افـراد آن جامعه به هم نزدیک و مانوس هستند و زنـدگـی آنهـا بر پایه صلح، صف، امنیت و آرامش قرار می گیرد.
2. احساس مسئولیت عمومی: در جامعه ای که افراد آن امانت داری را سرلوحـه کار خود قرار می­دهند و همواره در مسئولیت­ها، تـکلیف­ها و پست­های اقتصادی، تجاری و مالی که در اجتماع به آنها سپرده می­شود، حس کوشش، تلاش، حفاظت و مواظبت بر آن کار در وجود افراد، موجب ترقی و پیشرفت اقتصاد جامعه و رونق و رواج کاری آن اجتماع می گردد.
3. حفظ اسرار و اطلاعات کشور: امانتداری اجتماعی موجب می­شود تـا سیاست­ها و طرح­ها و نقشه­های حکومتی که جنبه محرمانه و سری دارند، از دست برد بیگانگان و منافقان و جاسوسان در امان باشد.
4. گسترش علم و معنویت: یکی از اثرهای مفید و با ارزش امانتداری اجتماعی، پیشرفت و گسترش علم و دین (این دو پایه اصلی فـرهـنـگی و مذهبی در مکتب حیات بخش اسلام) است. امانتداری علمی و معنوی باعث می­شود تا افراد امین که از زمره علماء، دانشمندان، بزرگان دین و علم می باشند، از علم و دین خود به نحو احسن در راه بـالا بردن سطح آگاهی و افکار عموم مردم از لحاظ فرهنگی و مذهبی استفاده کنند. و از سوی دیگر عقاید و خرافات پوچ و بی ارزش از جامعه امانت گذار علم و دین رخت برمی­بندد، به طوری که انسان را از خودشناسی به خداشناسی می رساند.

• خیانت در امانت

خیانت در امانت به چند طریق می تواند صورت گیرد:

1. افرادی که مالی را از دیگران قبول می­کنند، اما به دلیل کم دقتی و یا بی دقتی، خسارت و زیان­هایی را به آن وارد می­کنند و در آخر خود را بی طرف دانسته و از زیر بار این کار شانه خالی می­کنند.
2. افرادی که برای به دست آوردن منفعت و سود بیش تر از مال دنـیا، حتی در امانت دوست خود خیانت می­کنند.
3. افشای اسرار و اطلاعات مملکت: فروختن اسرار، دسیسه و دغل بازی، ایجاد رعب و وحشت و جاسوسی کردن به نفع بیگانگان، یکی دیـگـر از خیانت­هایی است که منافقان کوردل و جاسوسان وطن فروش علیه یک مملکت انجام می­دهند و با این کار نظم و امنیت جامعه و افراد آن را به خطر می­اندازند.

حضرت رسول اکرم (ص) می فرماید: «منافق سه نشانه دارد: دروغ گویی، خیانت در امانت و خلف وعده» (12)

—————————-

(1) غررالحکم، حدیث2335.

(2) امالی شیخ صدوق، ص245.

(3) اصول کافی در مبانی دین اسلام، ص68.

(4) ملا محسن فیض کاشانی، المحجه البیض، ج3، ص327.

(5) نهج البلاغه، ترجمه دکتر شهیدی، ص313، نامه 4.

(6) اقتباس از داستان راستان، ج1، ص38.

(7) نهج البلاغه فیض الاسلام، خطبه 215.

(8) نهج البلاغه، نامه 53.

(9) تحف العقول، ص50.

(10) اصول کافی، ص85.

(11) تحف العقول ص38.

(12) فروع کافی ج5، ص132.