- اماكن و جايگاه هاى مقدس بيت المقدس
در شهر بيتالمقدس، اماكن و جايگاههاى مقدس فراوان است. بعضى از اين جايگاههاى مقدس، مربوط به مسيحيان و يهوديان مىباشد و بعضى از آنها نيز به مسلمانان تعلق دارد. البته اماكن و جايگاههايى كه به طور مشترك مورد احترام پيروان همه اديان قرار دارند نيز، در اين شهر به چشم مىخورد.
- در یهودیت
به روایت تورات، داوود، تابوت عهد را که حامل ده فرمان بود را پس از آزادسازی اورشلیم به آن شهر برد و آن را در پرستش‌گاه اورشلیم نصب کرد. سلیمان، فرزند داود، با ادامه کاری که پدرش آغاز کرده بود، شهر را گسترش داده و معبد مقدس یا هیکل سلیمان را که امروزه معبد اول خوانده می‌شود را بر روی تپه موریا در مرکز شهر اورشلیم بنا کرد. در وسط هیکل سلیمان فضایی مطهر وجود داشت که به آن قدس الاقداس می‌گفتند و تابوت عهد خداوند در آن جا قرار داشته‌است. این مکان محل حضور دایمی خدایی است که معبد متعلق به اوست. بر باور یهودیان، بقایای هیکل سلیمان هم‌اکنون در زیر مسجدالاقصی قرار گرفته است.
دیوار نُدبه مقدس‌ترین مکان مذهبی یهودیان است که بر روی تپه «موریا» در شهر اورشلیم قرار دارد. بر باور یهودیان دیوار ندبه از آخرین باقی‌مانده‌های هیکل سلیمان و دومین پرستش‌گاه اورشلیم و مرکز دعا و منبع الهام برای یهودیان در اسراییل و سراسر جهان می‌باشد. مسلمانان آن را دیوار براق می‌خوانند و معتقدند پیامبر اسلام مرکب خود را در شب معراج به آن بست. در نماز سه گانه (روزانه) یهودیان جهان، مختصات این مکان به عنوان قبله استفاده می شود.
همچنین، آرامگاه راحل، در جنوب اورشلیم و در حومه بیت‌لحم و در کرانه باختری رود اردن قرار دارد.
راشل، همسر محبوب یعقوب، از پیامبران توحیدی و مادر یوسف و بنیامین، پیامبران بنی‌اسرائیل بود که در کتاب‌مقدس از او بارها یادشده است. راشل در یازدهمین روز از ماه حشوان در تقویم عبری و در هنگام وضع حمل درگذشت. مقبره او، از بناهای با اهمیت مذهبی اورشلیم محسوب می‌شود و سالیانه مورد بازدید زائرین یهودی، قرار دارد.
- در مسیحیت
بر اساس انجیل یوحنا، عیسی مسیح و بر اساس اناجیل هم‌نوا، شمعون قیروانی در روز مصلوب شدن عیسی، صلیب بردوش، مسیری موسوم به ویا دولوروسا را طی کرده و طی راه، مورد مصائب فراوانی قرار گرفت.
کلیسای مقبره مقدس همچنین در برخی زبان‌ها، مشهور به کلیسای رستاخیز نام یکی از مقدس‌ترین اماکن مذهبی مسیحیان است که در انتهای خیابان ویا دولوروسا، در بخش باستانی شهر اورشلیم و بر فراز دره جلجتا قرار گرفته است.
بر باور مسیحیان، عیسی مسیح در جایی که اکنون کلیسای قبر مقدس بر روی آن قرار گرفته، مصلوب گشته و از آنجا به آسمان عروج کرده است. در زیرزمین کلیسای قبر مقدس، مکانی قرار دارد که بر پایه داده‌های کتاب‌های عهد جدید، قبر عیسی مسیح درآنجا واقع شده است. کلیسای مرقد مقدس از بناهای با اهمیت مذهبی اورشلیم است.
کلیسای مرقد مقدس، به دستور کنستانتین، امپراتور روم که به آئین مسیح گروید، در اورشلیم بنا شد.
سالیانه میلیون‌ها زائر مسیحی از سراسر جهان برای زیارت به این مکان مقدس سفر می‌کنند.
شاخه‌های مختلف مسیحی مانند کاتولیک‌ها و ارتودوکس‌های شرقی که هر یک کنترل قسمتی از کلیسای مقبره مقدس را در اختیار دارند، همواره همراه با حسادت از بخش در اختیار خود دفاع و مراقبت کرده‌اند. اختلافات بر سر مالکیت میان شاخه‌های مختلف مسیحی به حدی است که هیچ یک از شاخه‌های فوق، اختیار تعمیرات کلیسای مقدس را ندارند. به عنوان مثال، یک نردبان چوبی بر روی طاقچه‌ای بر بالای در ورودی اصلی کلیسا، از سده نوزدهم میلادی تا کنون به همان وضعیت باقی‌مانده است، چون طرفین نمی‌توانند بر سر این مساله توافق کنند که چه کسی حق پائین‌آوردن این نردبان را دارد.
هم‌اکنون مرکز اصلی کلیسای ارتدوکس شرقی در بخشی از کلیسای مقبره مقدس قرار دارد. همچنین صومعه دیر السلطان، هزار سال پیش بر روی بخشی از پشت بام کلیسای اصلی ساخته شد. این صومعه شامل اتاق‌های کوچک ساده‌ای است که از سال ۱۸۰۸ میلادی توسط راهبان ارتودوکس اتیوپیایی اشغال شده است.
همچنین بر باور مسیحیان، باغ جتسیمانی در پایه کوه زیتون محلی بوده است که عیسی مسیح در شبی که یهودا او را به رومی‌ها تسلیم نمود، آخرین «غذای زمینی» موسوم به شام آخر را به همراه شاگردانش صرف کرد. همچنین باغ جتسیمانی محلی است که مریم در آن مدفون گشته است.
در اسلام:
شهر بیت المقدس از نظر مسلمانان نیز دارای اهمیت فراوانی است و بناهای اسلامی متعددی نیز در این شهر وجود دارد که مهمترین آنها عبارتند از:
- مسجدالاقصی
مسجدالاقصی مسجدی‌ست که نام آن در آیه اول سوره اسراء آمده‌است، که اشاره به معراج و سیر شبانه پیامبر اسلام از مسجدالحرام به مسجدالاقصی دارد:
«سبْحَانَ الَّذِی أَسرَی بِعَبْدِهِ لَیْلاً مِّنَ الْمَسجِدِ الْحَرَامِ إِلی الْمَسجِدِ الاَقْصا الَّذِی بَارَکْنَا حَوْلَهُ لِنرِیَهُ مِنْ ءَایَتِنَا إِنَّهُ هُوَ السمِیعُ الْبَصِیرُ * منزّه‌است آن خدایی که بنده‌اش را شبانگاهی از مسجد الحرام به سوی مسجد الأقصی که پیرامون آن را برکت داده‌ایم سیر داد، تا از نشانه‌های خود به او بنمایانیم، که او همان شنوای بیناست».
این آیات در سال ۶۲۱ یعنی حدود ۹۱ سال پیش از ساخت مسجدی با همین نام در بیت المقدس یا اورشلیم نازل شده‌است و لذا جز تشابه اسمی، دلالتی بر آن ندارد. این مسجد، که در بخش شرقی شهر بیت‌المقدس (اورشلیم) قرار دارد، در سال ۷۱۰ ساخته شد. مسلمانان پس از هجرت به مدینه، تا سال یکم هجری به سمت بیت المقدس نماز می‌خواندند.
همچنین باید توجه داشت مسجد در قرآن به معنای کلیسا و کنیسه هم به کار رفته‌است. بنا این مسجد به نزد مسلمانان جهان از اهمیت خاص خود برخوردار است مسجدالاقصی حدوداً ۱۴ کیلومتر تا رام الله مرکز اداره موقت فلسطین فاصله دارد. برخی از یهودیان ساکن بیت المقدس(اورشلیم) اعتقاد دارند که بقایای معبد «هیکل» معبدی که سلیمان نبی به دستور خداوند ساخت و شرح آن در کتاب مقدس، بخش عهد عتیق آمده‌است در زیر مسجدالاقصی قرار دارد وبرای تخریب مسجدالاقصی و احیای آن معبد تلاش می‌کنند. از جمله تلاش مایکل دینس روهن در ۲۱ اوت ۱۹۶۹ که در این آتش سوزی در قسمت جنوب شرقی در حدود دویست متر مربع از سقف مسجد کاملاً منهدم گردید و گنبد مسجد در پنج نقطه سوخت. همچنین یکی از آثار متبرک مسجد و یک منبر مخصوص که هشتصد سال سابقه داشت نیز کاملاً از بین رفت.
اما مطابق تحقیقات تازه‌تری، این احتمال تقویت شده که محل هیکل بر محل فعلی بنای مسجد منطبق نیست و در فضای باز جنوب شرقی آن قرار دارد.
- موقعیت مسجدالاقصی
عامه گمان می‌کنند که مسجدالاقصی همان قبه الصخره (گنبد طلائی که بر روی صخره مقدس) است.
همچنین بیشتر مسلمانان گمان می‌کنند که مسجدالاقصی که در قرآن آمده‌است همان مسجدالاقصی واقع در بیت المقدس فعلی است، که همانطور که اشاره شد تاریخ ساخت مسجدالاقصی فعلی واقع در بیت المقدس سالها پس از نزول قرآن است. بنیانگذار مسجد الاقصی فعلی خلیفه دوم عمر بن خطاب و کامل کننده آن ملک مروان پسر حکم بوده‌است.
در روایتی از کتب شیعی، مسجدالاقصی که در قرآن آمده‌است نه در بیت المقدس و نه در روی زمین بلکه در آسمانها اعلام شده‌است. البته در روایات متعدد شیعی دیگر، مسجد الأقصی همان مسجد بیت المقدس دانسته شده، و معراج پیامبر را به مسجد بیت المقدس دانسته است. علمای شیعی هم در تفاسیرشان منظور از معراج و اسراء پیامبر به مسجدالأقصی را مسجد شهر بیت المقدس دانسته‌اند. مثلاً طبرسی در مجمع البیان ذیل آیه اول سوره اسراء می‌نویسد: «مبدأ اسراء پیامبر مسجدالحرام و پایان آن مسجد الاقصی یعنی بیت المقدس است.». علامه طباطبایی هم در تفسیر المیزان می‌نویسد: «اسراء و معراج پیامبر اسلام از مسجد الحرام به سوی مسجد الأقصی بود، و آن همان [مسجد موجود در] بیت المقدس و همان هیکل سلیمان است که خدا آنرا برای بنی اسرائیل هم مقدس گرداند.» و «روایات بسیاری وارد شده که مقصود از مسجد الاقصی همان بیت المقدس است.»
- تقدس مسجد الاقصی
معمولاً گفته می‌شود مسجد الاقصی یکی از مقدس‌ترین اماکن اسلامی برای مسلمانان است. مثلاً در برخی احادیث اهل تسنن گفته می‌شود، این مسجد، سومین حرم شریف پس از مسجد الحرام و مسجد النبی در مکه و مدینه‌است. همچنین نقل است که آدم مسجد الاقصی را ساخته و زیر بنای آنرا چهل سال پس از ساختن بیت الله الحرام بنا به دستور خداوند نهاده است.
اما برخی احادیث در کتب اهل تشیع فضیلت مسجد اقصی را بعد از مسجد کوفه می‌داند. در کتاب وسائل الشیعه (و مستدرکِ آن) بابی به نام «مستحب بودن اقامت در مسجد کوفه و نماز در آن، نسبت به سفر برای زیارت مسجد الأقصی» وجود دارد. در حدیثی به نقل از امام جعفر صادق (ع) راوی چنین می‌گوید: از او در مورد مساجدی که فضل دارند سوال کردم، گفت: مسجد الحرام و مسجد الرسول، گفتم فدایت شوم و مسجد الاقصی؟ گفت آن در آسمان است. رسول خدا به سمت آن سیر کرد. گفتم مردم می‌گویند آن در بیت المقدس است، پس گفت مسجد کوفه از آن افضل است! (1)
البته در روایات شیعی دیگری هم فضیلت این مسجد حتی از مسجد النبی هم بیشتر دانسته شده است: در روایتی از پیامبر اسلام آمده است: یک نماز در مسجد من (مسجد النبی) بهتر از هزار نماز در دیگر مساجد است، به جز مسجد الحرام و مسجد الأقصی. (2)
در روایت دیگری از امام محمد باقر خطاب به ابوحمزه ثمالی آمده است: مساجد چهارگانه از نظر فضیلت و ارزش عبارتند از: مسجدالحرام، مسجدالنبی، مسجد بیت‌المقدس و مسجد کوفه؛ ای ابوحمزه نماز واجب در آنها برابر حج و نماز نافله در آنها برابر عمره ارزش دارد. (3) علی بن ابی طالب هم این چهار مسجد را چهار مکان در دنیا که از قصرهای بهشتی هستند معرفی می‌کند. (4)
ضمناً بیت المقدس اولین قبله مسلمانان بوده‌است، جایی که در دوران اولیه پیامبر اسلام به سوی آن نماز می‌خواندند. و در برخی احادیث شیعیان مسجد بیت المقدس مورد تقدیس قرار گرفته‌است. علمای شیعه مسجد بیت المقدس را همان مسجد الأقصی دانسته‌اند.
به هر حال فارغ از اعتقادات دینی مسلمانان، قدمت بیش از یک هزار ساله این مسجد نیز سبب اهمیت تاریخی این مسجد است.
- قبه الصخره
قبه الصخره یکی از مهمترین آثار معماری اسلامی بعد از مسجدالاقصی در بیت‌المقدس است. این مسجد تقدس خاصی نزد مسلمانان دارد. همچنین یکی از قدیمی‌ترین نمونه‌های هنر معماری ارزشمند تمدن اسلامی است.عامه گمان می‌کنند که مسجدالاقصی همان قبه الصخره است.
صخره
مقصود از صخره در اینجا، سنگی است که برای سه ادیان آسمانی: اسلام، مسیحیت و یهودیت مورد احترام است. در اثر آمده است که در شب معراج محمد پسر عبدالله پیغمبر اسلام از روی این صخره سوار بر براق و به معراج رفت. در سفرنامه ناصرخسرو ادعا شده‌است که به هنگام ورود پیامبر به مسجد، آن صخره پیش پایش از زمین بلند شد و پس از عروج‌اش، آن سنگ دیگر روی زمین برنگشت.
- طول و عرض صخره
طول صخره از شمال به جنوب ۵/۱۷ متر و عرض آن از مشرق به مغرب سیزده متر و ارتفاع آن یک تا دو متر است.
- گنبد طلایی
گنبد طلایی قبه درست بر روی صخره قرار گرفته‌است. در صحن صخره، هشت چاه وجود دارد.
بنای قبة را که بر روی این صخره واقع شده‌است، به دستور خلیفه اموی عبدالملک بن مروان مابین سالهای (۶۹۱ _ ۶۹۲) میلادی ساخت شده‌است. خلیفه عبد الملک برای اینکه بتواند هزینه و مخارج این عمارات را تأمین نماید، دستور داد خراج و مالیات هفت سال سرزمین مصر را به این کار اختصاص دهند. قبه المشرفه در بالاترین نقطه حرم قدسی الشریف قرار دارد، وقبه الشریفه طول ضلع آن (۲۰،۵۹ متر) و ارتفاعش (۹،۵۰) متر می‌باشد.
- گنبد طلایی در زمان اشغالگران صلیبی
در سال ۱۰۹۹ میلادی، اشغالگران صلیبی این گنبد زیبا [قبه] را به کلیسا تبدیل نمودند و بر روی صخره، جایگاهی برای قربانی قرار دادند، اما الملک الناصر صلاح الدین ایوبی پس از فتح بیت المقدس آثار صلیبیون را از بین برد و گنبد را تزیین نمود و دیوارها را با سنگ مرمر پوشانید . در دوران پادشاهان ایوبی و ممالیک مصر و خلفای عثمانی به تعمیر و مرمت ساختمان مسجد اهمیت فراوانی دادند، چنانکه زیبایی های هنر معماری اسلامی در مسجد به فراوانی دیده می‌شود .
- شکل قبة الصخره
بر خلاف دیگر مساجد جهان، واماکن و ساختمانهای مساجد و اماکن مقدس که معمولاً مستطیل شکل هستند، شکل قبه الصخره از یک هشت ضلعی منظم تشکل گردیده که طول هر یک از اضلاع آن ۲۰/۱۹ متر و قطر آن ۸۶/۵۴ متر است.
همچنین ساختمان قبةالصخره باز هم برخلاف ساختمانهای مساجد معمول فقط دارای یک گنبد بزرگ می‌باشد که قطر آن ۷۷/۲۳ متر و ارتفاعش ۲۱ متر می‌باشد. ارتفاع ساختمان از کف تا انتهای گنبد ۳۳ متر است.
- درون قبه الصخره
در داخل ساختمان دو ردیف ستون بر روی دو دایره متحدالمرکز قرار دارد . در دایره بزرگ هشت ستون بزرگ است که بین آنها نیز ۱۶ ستون با قطر کمتر بر روی همان دایره پایه گذاری شده‌است.
بر روی دایره کوچک که داخل دایره مذکور قرار دارد، چهار ستون بزرگ در چهارگوشه و بین آنها نیز مجموعاً دوازده ستون ساده تعبیه شده‌است. گنبد بر روی ستون‌های این دایره احداث گردیده‌است. فواصل بین این ستون‌ها به کمک محجری چوبی و مشبک با ارتفاع متجاوز از یک متر محصور شده است. در حقیقت این محجر به منظور محفوظ داشتن صخره مقدس احداث گردیده‌است و فقط در قسمتی که شکل درب ساخته شده می‌توان وارد محوطه صخره مقدس شده و به آن دست مالید.
در کنار یکی از ستون‌ها و در قسمت جنوبی صخره مقدس، محفظه‌ای ساخته شده‌است که به وسیله نردبانی فلزی به سقف گنبد متصل می‌شود که به نشانه محل حرکت تاریخی پیامبر اسلام محمد برای معراج سماوی مذکور در تفاسیر است.
- مسجد الصخره
چنانچه گفته شد صخره مقدسی که پیامبر اسلام از روی آن به معراج رفتند در داخل قبه الصخره و درست در وسط آن قرار دارد. در داخل این صخره غاری وجود دارد که حدوداً ده نفر می‌توانند در آن نماز بخوانند و به همین جهت این محوطه را «مسجد صخره» می‌نامند.
کف مسجد الصخره در حدود ۳ متر پایین تر از کف «قبه الصخره» است. «صخره مقدس» و «مسجد الصخره» در داخل آن قراردارد، در حقیقت یک قطعه سنگ واحد بزرگی است که در اصل قله کوهی بوده‌است و لذا سطح بیرونی آن به صورت هرمی از کف «قبه الصخره» به اندازه یک متر و نیم بلندتر بوده و بر آمده می‌باشد. این صخره که سخت است دارای رنگ سفید مایل به کرم و تقریباً مانند نوعی مرمر به نظر می‌رسد. در أثر زلزله سال ۱۰۶۷، تَرکی بر روی صخره ایجاد شد که هم اکنون قابل مشاهده‌است.
- مشهد نبی حسین
مشهد نبی حسین یا «مقام حسین» زیارتگاه و مسجدی در شهر عسقلان در فلسطین بود که به اعتقاد برخی مسلمانان راس الحسین در آنجا قرار داشت. این زیارتگاه که قدمت آن به قرن ۱۱ میلادی باز می‌گشت و از آثار باستانی فلسطین به شمار می‌رفت در سال ۱۹۵۰ توسط ارتش اسرائیل و فرماندهی موشه دایان تخریب شد. در نوشته‌های تاریخی از این بنا بعنوان با شکوه ترین بنای موجود در شهر غسقلان نام برده شده‌است.
- تاریخچه
گرچه اغلب شیعیان اعتقاد دارد که راس الحسین به کربلا بازگردانده شد و همراه پیکر ایشان دفن گردید اما برخی اماکن دیگر نیز به دفن راس الحسین مشهور و مورد زیارت است. یکی از این اماکن نیز در بالای تپه‌ای در کنار شهر عسقلان در فلسطین بود.
پس از چندی برخی شیعیان نیز در این شهر استقرار یافته و سکونت گزیدند. بنایی نیز بر روی محل دفن ساخته شد. گفته شده در جریان جنگ چهارم صلیبی در سال ۱۱۵۴ راس الحسین به مصر (فسطاط یا قاهره) انتقال یافت اما این مکان همچنان مورد زیارت شیعه و سنی قرار داشت.
باستان شناس یهودی که راز کلتر که پیش از تاسیس اسرائیل و در دوران قیمومیت بریتانیا بر فلسطین در دپارتمان آثار باستانی فعال بوده‌است می‌گوید نامه‌های اعتراضی به مقامات ارتش اسرائیل فرستاده که بی نتیجه بوده و بعنوان یک فرد آزاردهنده معرفی شده‌است.
این اثر باستانی و مکان مقدس چنان تخریب گردید که حتی یک سنگ هم از آن باقی نماند.
———————-
- بحارالأنوار ج: ۹۷ ص: ۴۰۶.
- من لایحضره الفقیه، ج ۴، ص ۵۰۴؛ تفسیر منسوب به امام حسن عسکری، ص ۶۶۱.
- امالی طوسی، ص ۳۶۹.
- بحارالأنوار ج: ۹۹ ص: ۲۷۰ باب فضل بیت المقدس.
