- خوش خلقی
خوش اخلاقی یک خوی زیبای انسانی است و ممکن است در وجود هر کس صرف نظر از آیین و مرامش این ویژگی یافت شود.
خوش‌خلقی بالاترین صفت پیامبران و شریفترین اعمال صدّیقین است و پیام‌آوران خدا، بدون استثنا، خوشخلق بوده‌اند.
حسن خلق دو معنا دارد: معنای عام و معنای خاص.
حسن خلق به معنای عام عبارت است از مجموعه خصلت‌های پسندیده‌ای که لازم است انسان روح خود را به آنها بیاراید.
حسن خلق به معنای خاص عبارت است از خوشرویی، خوشرفتاری، حسن معاشرت و برخورد پسندیده با دیگران، نرمی در برخوردها، خوش کلامی و گشاده‌رویی با مردم.
حُسن خلق به معنای عام، همه کردار، گفتار و صفات نیکو را شامل می‌شود ولی بیشتر به معنای خاصی به کار می‌رود که به نرمخویی، زیباگویی و خوش‌برخوردی معنا می‌شود و در فرهنگ اسلام از جایگاه والایی برخوردار است و در سخنان حکیمانه اهل بیت علیهم‌السلام مورد ستایش قرار گرفته است. خردورزی، بزرگواری خانوادگی، خوش‌طینتی و حیا منشأ حسن خلق معرفی شده است.
امام صادق علیه‌السلام در بیان حسن خلق به معنای خاص فرمود:
«تُلَیِّنُ جانِبَکَ وَ تُطَیِّبُ کَلامَکَ وَ تَلْقی اَخاکَ بِبِشرٍ حَسَن * حسن خلق آن است که برخوردت را نرم کنی و سخنت را پاکیزه سازی و برادرت را با خوشرویی دیدار نمایی.» (1)
در کتاب‌های اخلاق و روایات اسلامی هر جا سخن از حسن خلق است، اغلب مراد، همین معنای دوم است.
- جایگاه حسن خلق در اسلام
دین مقدس اسلام، همواره پیروان خود را به نرمخویی و ملایمت در رفتار با دیگران دعوت می‌کند و آنان را از درشتی و تندخویی باز می‌دارد. قرآن کریم، در سوره قلم، آیه 4، در ستایش پیغمبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله می‌فرماید:
«اِنَّکَ لَعَلی خُلُقٍ عَظیم * و تو اخلاق عظيم و برجستهاى دارى!»
حسن خلق و گشاده‌رویی از بارزترین صفاتی است که در معاشرت‌های اجتماعی باعث نفوذ محبت شده و در تأثیر سخن اثری شگفت‌انگیز دارد. به همین جهت خدای مهربان، پیامبران و سفیران خود را انسان‌هایی عطوف و نرمخو قرار داد تا بهتر بتوانند در مردم اثر گذارند و آنان را به سوی خود جذب نمایند. این مردان بزرگ برای تحقّق بخشیدن به اهداف الهی خود، با برخورداری از حسن خلق و شرح صدر، چنان با ملایمت و گشاده‌رویی با مردم روبهرو می‌شدند که نه تنها هر انسان حقیقت‌جویی را به آسانی شیفته خود می‌ساختند و او را از زلال هدایت سیراب می‌کردند، بلکه گاهی دشمنان را نیز شرمنده و منقلب می‌کردند.
مصداق کامل این فضیلت، وجود مقدّس رسول گرامی اسلام صلی‌الله‌علیه‌وآله است. قرآن کریم، در سوره آل عمران، آیه 159، این مزیّت گران‌بهای اخلاقی را عنایتی بزرگ از سوی ذات مقدس خداوند دانسته، می‌فرماید:
«فَبِما رَحْمَهٍ مِنَ اللهِ لِنْتَ لَهُمْ وَ‌لَو کُنْتَ فَظّاً غَلیظَ الْقَلْبِ لانْفَضوُا مِنْ حَولِک * به (بركت) رحمت الهى، در برابر آنان [مردم] نرم (و مهربان) شدى! و اگر خشن و سنگدل بودى، از اطراف تو، پراكنده مىشدند.»
بسیار اتفاق می‌افتاد که افراد با قصد دشمنی و به عنوان اهانت و اذیّت به حضور ایشان می‌رفتند ولی در مراجعت مشاهده می‌شد که نه تنها اهانت نکرده‌اند بلکه با کمال صمیمیت اسلام را پذیرفته و پس از آن، رسول اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله محبوب‌ترین فرد در نزد آنان به شمار می‌رفت.
ارزشی که اسلام برای انسان خوشرفتار قائل است، تنها به مؤمنان محدود نمی‌شود، بلکه غیر آنان نیز اگر این فضیلت را دارا باشند، از مزایای ارزشی آن بهره‌مند می‌شوند.
- حدود حسن خلق
از جمع‌بندی آیات و روایات و سیره معصومین علیهم‌السّلام به دست می‌آید. که حسن خلق از نظر آیین مقدّس اسلام «ارزش ذاتی» دارد، چه در برخورد با مؤمن باشد و چه در برخورد با کافر، اکنون برای روشن شدن حدود حسن خلق، موضوع را از چند جهت بررسی می‌کنیم:
الف- حسن خلق مؤمنان با یکدیگر
بدیهی است که خوشرفتاری مؤمنان با یکدیگر، یکی از ارزش‌های والای اخلاقی به حساب می‌آید. قرآن کریم، در سوره فتح، آیه 29، یاران رسول اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله را به این صفت ستوده، می‌فرماید:
«مُحَمَّدٌ رَسوُلُ اللهِ وَ الَّذینَ مَعَهُ اَشِدّاءُ عَلَی الْکُفّارِ رُحَماءُ بَیْنَهُمْ * محمّد؛ فرستاده خداست و كسانى كه با او هستند در برابر كفّار سرسخت و شديد، و در ميان خود مهربان‌اند.»
بر اساس این آیه، مسلمانان باید نسبت به عموم امّت، مهربان و دلسوز باشند، با آنان خوشرفتاری نمایند، به کمکشان بشتابند، در غم و شادی مردم سهیم باشند و با خوشرویی با با آنان روبهرو شوند و از این راه سبب ترویج حسن خلق و پیوند با مردم شوند.
ب- برخورد با مجرمان و منحرفان
جرم و انحراف با روح شریعت، سر ناسازگاری دارد و از هر کس که سر بزند زیانبار است و خردمندان موظند از آن جلوگیری کنند و عقل و شرع می‌گوید؛ خندیدن به روی مجرم، کاری نابخردانه است. بنابراین مسلمانان گرچه از خصلت زیبای حسن خلق برخوردارند ولی مجرمان و منحرفان، شایسته چنین موهبتی نیستند و نباید لبخند را تأیید اعمال ناشایست خود بدانند. بلکه در این گونه موارد وظیفه اسلامی، عمل به نخستین مرحله نهی از منکر است که رویگردانی و نشان دادن حالت تنفّر و انزجار از عمل خلاف است و اگر خلافکار با ترشرویی و گرفتگی چهره ما دست از خلاف نکشد، نوبت به امر و نهی زبانی می‌رسد که البته در این مقام باید مستدّل، محکم، منطقی و در عین حال با خوش خلقی و ادب، خلافکار را نصیحت و موعظه کنیم چنان‌که قرآن مجید در سوره نحل، آیه 125 می‌فرماید:
«اُدْعُ اِلی سَبیلِ رَبِّکَ بِالْحِکْمَهِ وَ الْمَوْعِظَهِ الْحَسَنَهِ و جادِلْهُم بالَّتی هیَ اَحْسَنُ * با حكمت و اندرز نيكو، به راه پروردگارت دعوت نما! و با آنها به روشى كه نيكوتر است، استدلال و مناظره كن!»
از نظر اسلام، حسن خلق هرگز به این معنا نیست که اگر با منکَری روبهرو شدیم، در برابر آن سکوت کرده، لبخند بزنیم، یا در برابر اعمال زشت دیگران واکنش منفی نشان ندهیم. زیرا برخورد منفی و توأم با تندی و خشونت، زمانی مذموم و ناپسند است که پای بی اعتنایی به دین و ارزش‌های والای آن در میان نباشد وگرنه رنجیدن نزدیک‌ترین افراد به انسان نیز اگر به دلیل حفظ ارزش‌ها و پایبندی به آن باشد، نه تنها زشت نیست، بلکه در ردیف مهم‌ترین وظایف شرعی و از مراتب نهی از منکر است.
در چنین مواردی باید به ذکر آیه یا روایت یا طرح قانون و مقررات یا بیان صلاح و مصلحت فرد و مملکت، همین طور بازگو کردن آثار ناهنجار گناه و خلاف و پیامدهای زیانبار آن، خلافکار را به اشتباهی که مرتکب شده واقف کرد تا آن را ترک گوید و باید دانست که حلاوت گفتار، خوشرویی، استدلال قوی و منطق در سخن و اخلاص و دلسوزی بیش از هر چیز دیگر برطرف مقابل تأثیر می‌گذارد و سبب اصلاح می‌شود.
ج- خوش‌خلقی و پرهیز از چاپلوسی
متأسفانه بعضی به دلیل عدم شناخت و آگاهی لازم، حسن خلق و رفتار نیکو را با تملّق و چاپلوسی اشتباه می‌گیرند و به نا حقّ به مدح و ستایش صاحبان زور و زر می‌پردازند و در برابر آنان کرنش و کوچکی می‌کنند و شخصیت و ارزش والای انسانی خود را لگدکوب می‌سازند و با کمال وقاحت نام این رفتار ناشایست را حسن خلق و رفق و مدارا با مردم می‌گذارند، نشانه چنین کسانی آن است که وقتی به افراد عادی و تهیدست می‌رسند، گشاده‌رویی و نرمخویی را فراموش می‌کنند و حتّی چهره‌ای عبوس و خشن به خود می‌گیرند. این صفت ناپسند نه تنها یک ارزش نیست، بلکه گناهی بزرگ است که موجب خشم خداوند می‌شود. رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌وآله در این باره می‌فرماید:
«اِذا مُدِحَ الْفاجِرُ اهْتَزَّ الْعَرشُ وَ غَضِبَ الرَّب * هرگاه شخص فاجری ستایش شود، عرش الهی می‌لرزد و خداوند خشمگین می‌شود». (2)
پس ضروری است که در برخوردهای اجتماعی خود، رفتار پسندیده را با چاپلوسی اشتباه نگیریم و افراد متخلّفی را که گاه درصددند با چرب زبانی و چاپلوسی، حق و باطل را بر ما مشتبه کنند، طرد کرده و خود را از نیرنگ آنان ایمن سازیم.
به فرموده امام علی علیه‌السلام:
«اَمَرنا رَسوُلُ الله صلی الله علیه و آله اَنْ نَلْقی اَهْلَ الُمَعاصی بِوُجوُهٍ مُکْفَهِرَّه * پیامبر خدا صلی‌الله‌علیه‌وآله به ما دستور داده است که با معصیت‌کاران با چهره‌های عبوس روبه رو شویم.» (3)
د- خوش خلقی و مزاح
یکی دیگر از موضوعات مرتبط با حسن خلق، بحث مزاح است. باید دانست که مزاح و شوخی در حدّی که موجب زدودن غم و اندوه و شاد کردن مؤمن باشد و به گناه و افراط و جسارت و سخنان زشت و دور از ادب کشیده نشود، عملی پسندیده است. آنچه در این باره از پیشوایان دین به ما رسیده، در همین محدوده است. پیامبر اسلام صلی‌الله‌علیه‌وآله فرمود:
«اِنّی لَاَمْزَحُ وَ لا اَقوُلُ اِلّا حَقّاً * من شوخی می‌کنم، ولی جز سخن حق نمی‌گویم.» (4)
شخصی به نام یونس شیبانی می‌گوید: حضرت صادق علیه‌السلام از من پرسید: مزاح شما با یکدیگر چگونه است؟
عرض کردم بسیار اندک!
حضرت فرمود:
«فَلَا تَفْعَلُوا؛ فَإِنَّ الْمُدَاعَبَةَ مِنْ حُسْنِ الْخُلُقِ، وَ إِنَّكَ لَتُدْخِلُ بِهَا السُّرُورَ عَلى أَخِيكَ، وَ لَقَدْ كَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلى‌الله‌عليه‌وآله يُدَاعِبُ الرَّجُلَ يُرِيدُ أَنْ يَسُرَّه * این گونه نباشید، چراکه مزاح کردن از حسن خلق است و تو می‌توانی به وسیله آن برادر دینی‌ات را شادمان کنی. پیامبر خدا صلی‌الله‌علیه‌وآله نیز با افراد شوخی می‌کرد و منظورش شادکردن آنان بود.» (5)
- آثار و فواید حسن خلق
حسن خلق دارای آثار و فواید فراوانی است. با بهره‌گیری از فرموده‌های پیشوایان بزرگوار اسلام به بخشی از آنها اشاره می‌کنیم:
الف- آثار دنیوی
- حُسن خلق، پیوندهای دوستی را محکم و پایدار می‌کند. پیامبرگرامی اسلام صلی‌الله‌علیه‌وآله فرمود:
«حُسْنُ الْخُلْقِ یُثَبِّتُ الْمَوَدَّه * خوشرویی دوستی را پایدار می‌کند.» (6)
- حُسن خلق، موجب آبادی سرزمین‌ها و طول عمر می‌گردد. امام صادق علیه‌السلام در این باره فرمود:
«اِنَّ الْبِرَّ وَ حُسْنَ الْخُلْقِ یَعْمُرانِ الدَّیارَ وَ یَزیدانِ فِی الْاَعْمار * به درستی که نیکوکاری و خوش‌خلقی، سرزمین‌ها را آباد می‌کند و بر عمرها می‌افزاید.» (7)
- حُسن خلق، روزی را زیاد می‌کند. به بیان امام علی علیه‌السلام:
«فی سِعَهِ الْاَخلاقِ کُنُوزُ الْاَرزاق * گنجینه‌های روزی در نرمخویی و گشاده‌رویی است.» (8)
- حُسن خلق، موقعیت اجتماعی انسان را بهبود می‌بخشد. امیرالمؤمنین علیه‌السلام می‌فرماید:
«کَمْ مِنْ وَضیعٍ رَفَعَهُ حُسْنُ خُلْقِه * چه بسیار افراد بی‌مقداری که خوشرویی‌شان آنها را برتری بخشیده است.» (9)
- حُسن خلق، مشکلات و ناهمواری‌های زندگی را هموار می‌سازد؛ همان امام فرمود:
«مَنْ حَسُنَ خُلْقُهُ سَهُلَتْ لَهُ طُرُقُه * هرکس خُلقش نیکو شد، راه های زندگی برایش هموار می‌گردد.» (10)
ب- آثار اخروی
- حساب را آسان می‌کند؛ امام علی علیه‌السلام می‌فرماید:
«حَسَّنْ خُلْقَکَ یُخَفِّفِ اللهُ حِسابَک * اخلاقت را نیکو کن تا خداوند، حسابت را آسان کند» (11)
- آمرزش گناهان؛ امام صادق علیه‌السلام فرمود:
«اِنَّ الْخُلْقَ الْحَسَنَ یُمیثُ الْخَطیئَهَ کَما تُمیثُ الشَّمْسُ الْجَلید * به درستی که اخلاق نیکو لغزش‌ها را ذوب می‌کند همان گونه که آفتاب یخ را.» (12)
- ورود به بهشت؛ رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌وآله فرمود:
«اَکْثَرُ ما تَلْجُ بِهِ اُمَّتیَ الْجَنَّهَ تُقْوی اللهِ وَ حُسْنُ الْخُلْق * بیشترین امتیازی که امت من به سبب داشتن آن به بهشت می‌رود، تقوای الهی و خوش خلقی است.» (13)
- کمال ایمان؛ میان خوش‌خویی و دین‌داری رابطه ناگسستنی وجود دارد و هر چه فرد ایمانش قوی‌تر باشد، خوش‌خوتر است. از سخن حضرت امام باقر علیه‌السلام نیز این مطلب برمی‌آید:
«إِنَّ أَكْمَلَ الْمُؤْمِنِينَ إِيمَاناً أَحْسَنُهُمْ خُلُقاً * کامل‌ترین مؤمنان از لحاظ ایمان، خوش اخلاق‌ترین آن‌هاست.» (14)
خوش‌اخلاقی نه تنها علامت ایمان است بلکه به تعبیر پیامبر بزرگوار اسلام صلی‌الله‌علیه‌وآله، نصف دین را تشکیل می‌دهد:
«حُسْنُ الْخُلْقِ نِصْفُ الدّینِ * حسن خلق، نیمی از دین است.» (15)
- راه‌های کسب صفت خوش‌اخلاقی
تأملی در آثار و فواید دنیوی و اخروی خوش‌اخلاقی می‌تواند سبب انگیزش افراد برای کسب این صفت باشد. کسب دانش نسبت به آفات بداخلاقی نیز در این زمینه هشدار دهنده است.
الگو قرار دادن پیامبر اکرم و معصومین علیهم السلام و بزرگان الهی می‌تواند راه را برای رسیدن به مرتبه از اخلاق هموار سازد.
استفاده از اساتید اخلاق و رفقای صالح و شرکت در محافل اخلاقی نیز برای کسب خلق و خوی نیک، مؤثر است.
در نهایت از توکل بر خدای یگانه و توسل به معصومین و مصرف غذای حلال و پاک نیز نباید غافل شد.
—————–
1- الكافي (ط – دارالحديث)، ج 3، ص 268.
2- بحار الأنوار (ط – بيروت)، ج 74، ص 150.
3- الكافي (ط – دارالحديث)، ج 9، ص 492.
4- بحارالانوار (ط – بيروت)، ج 16، ص 298.
5- الكافي (ط – دارالحديث)، ج 4، ص 747.
6- بحارالانوار، ج 74، ص 148.
7- بحار الأنوار (ط – بيروت)، ج 68، ص 395.
8- بحار الأنوار (ط – بيروت)، ج 74، ص 287.
9- شرح غررالحکم، ج 4، ص 558.
10- تصنيف غرر الحكم و درر الكلم، ص 255.
11- بحار الأنوار (ط – بيروت)، ج 68 ، ص 383.
12- الكافي (ط – دارالحديث)، ج 3، ص 259.
13- الكافي (ط – دارالحديث)، ج 3، ص 258.
14- الكافي (ط – دارالحديث)، ج 3، ص 256.
15- الخصال، ج 1، ص 30.
