- اهداف و انگیزه‌های هجرت
در خصوص انگیزه‌ها و اهداف حضرت رسول صلی‌الله‌علیه‌وآله از هجرتش به مدینه، می‌توان به چند نکته اشاره کرد:
الف) مکه سرزمین مناسبی برای ادامه دعوت نبود و رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌وآله نهایت بهره‌برداری را از این شهر کرده بود و هیچ امیدی برای پیوستن گروه‌های دیگری- دست کم در آینده نزدیک- به آیین اسلام را نداشت.
ب) رسول اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله به عنوان نماینده و مبلغ آیین توحیدی نمی‌توانست به پیشرفت‌های اندک دوران مکه بسنده کند، زیرا اسلام دین همه بشریت است و همه انسان‌ها را در سراسر گیتی مخاطب خود می‌داند:
«وَ مَا أَرْسَلْنَاكَ إِلَّا كَافَّةً لِّلنَّاسِ بَشِيرًا وَ نَذِيرًا؛ (1)
و ما تو را جز (به سمت) بشارتگری و هشدار دهنده برای تمام مردم نفرستادیم».
از سوی دیگر موقعیت‌های به دست آمده فعلی نمی‌توانست زمینه اجرای همه احکام و قوانین اسلام و تحقق اهداف والای آن خصوصاً اجرای مقررات اجتماعی و حکومتی دین را فراهم سازد.
گذشته از این فرزندان عبد المطلب و خاندان بنی هاشم فقط می‌توانستند، شخص رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌وآله را در قبال دشمنی و تجاوز مشرکان قریش حفظ کنند؛ البته این نیز پس از رحلت ابوطالب با فشارهای توان‌فرسایی که روز به روز دامنه آن گسترده‌تر می‌شد، تا حدود زیادی دست‌خوش تغییرات منفی شده بود و وضعیت خطرناکی پیدا کرده بود. آنان هرگز نمی‌توانستند از یاران پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله حمایت و دفاع کنند. چه رسد به اینکه بخواهند آیین خود را ترویج دهند و روز به روز بر شمار مسلمانان بیفزایند. (2)
ج) مسلمانان سال‌های دراز در مقابل ظلم و ستم و عذاب و شکنجه مداوم و بی‌امان مشرکان مقاومت و پایداری کرده بودند؛ چنان که گروهی از یاران بی پناه حضرت ناچار به ترک شهر و دیار شدند و از ظلم و ستم قریش به سرزمین غربت در آن سوی آب‌های دریای سرخ فرار کردند.
حال اگر همین وضعیت تداوم پیدا می‌کرد، نه تنها روحیه یأس و نومیدی بر آنان مستولی می‌شد، چه بسا به شرک و بت‌پرستی باز می‌گشتند و خود و دیگران را به هلاکت می‌انداختند. (3)
د) در نهایت قریش به این نتیجه رسید که با طرح نقشه‌ای درباره پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله برای همیشه از دست او خلاص شود. سران کفر برای اجرای این توطئه، کم هزینه‌ترین راه را برگزید تا مگر خاندان هاشم توان خون‌خواهی پیامبر را نداشته باشند و به ناچار تن به مصالحه دهند و آن گاه که محمد صلی‌الله‌علیه‌وآله کشته شد، از بین بردن پیروان وی آسان‌تر خواهد بود و حتی اگر به حال خود رها شوند، در نهایت محکوم به اضمحلال و نابودی خواهند بود. (4)
- راز انتخاب مدینه
باید به این پرسش پاسخ داد که چرا پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله شهر یثرب را برای هجرت برگزید و آنجا را پایگاه دعوت خویش قرار داد؟
انتخاب مدینه به چند عامل مربوط است. در اینجا به گوشه‌ای از این عوامل اشاره می‌شود:
الف) مکه دارای جایگاه خاصی در دل مردم بود و بدون سیطره بر آن و برچیدن بت‌پرستی و جایگزینی آیین اسلامی، دعوت توحیدی پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله شکست خورده به حساب می‌آمد. دعوت اسلام همان اندازه به مکه محتاج بود که مکه به دعوت اسلامی.
بنابراین ضرورت داشت جایی به عنوان پایگاه این دعوت انتخاب شود که علاوه بر نزدیکی، بتوان از آنجا اوضاع مکه را زیر نظر داشت و نوعی فشار سیاسی و اقتصادی و حتی نظامی به وقت لزوم بر آن وارد ساخت.
ب) باید گفت هجرت به مدینه، تنها راه حل ممکن فراروی پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله بود. هجرت به طایف فایده‌ای نداشت. مردم این شهر تحت تأثیر پیوندهای اقتصادی خویش با مکه بودند و به خوبی می‌دانستند که تا چه اندازه به بازار‌های مصرف مکه محتاج هستند. سایر قبایل عرب نیز قدرتی در خود نمی‌دیدند تا بخواهند از پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله و مسلمانان حمایت و دفاع کنند و پناه بردن به آنان جز فزونی مشکلات، دستاوردی برای حضرت نداشت.
ج) مدینه از نظر زراعی غنی‌تر از مکه بود. اگر روزی با نوعی فشار بازرگانی روبه رو می‌شد، البته در توان مکه نبود که هرگز چنین فشاری بر مدینه تحمیل کند؛ در عین حال مدینه می‌توانست در مقابل این فشار مقاومت کند و بدون تسلیم شدن در مقابل خواسته دیگران، به نوعی هر چند مشقت‌بار به زندگی روزمره خود ادامه دهد.
د) اهالی مدینه در اصل مردمان مهاجر یمن بودند که در قدیم الایام نوعی تمدن ابتدایی داشتند. بدین ترتیب نه همانند مردمان بیابان گرد عرب، قلب‌های خشن داشتند و نه همچون مردم قریش در فضای روانی خاصی به دنبال امتیازات ویژه و مصالح خود بودند.
از سوی دیگر به خاطر رقابت‌های آشکار تیرهای عدنانی و قحطانی، حتی اگر مردم مدینه انگیزه‌های دینی و عقیدتی نداشتند، از تسلیم پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله به دشمن عدنانی، خودداری می‌کردند.
هـ) مردم مدینه طعم تلخ انحراف را چشیده بودند و جنگ‌های پی در پی آنان را از پای در آورده بود؛ آنها همواره در رعب و وحشت به سر می‌بردند، چنان‌چه شب و روز اسلحه بر زمین نمی‌گذاشتند.
و) بشارت‌های یهودیان مدینه درباره ظهور قریب الوقوع پیامبری در منطقه عربستان، همه را برای پذیرش دین جدید آماده کرده بود.
ز) از همه گذشته مردم مدینه خودشان از پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله دعوت کردند تا به این شهر هجرت کند؛ با او در عقبه منی بیعت کردند و به حضرت وعده یاری و نصرت دادند و متعهد شدند که چونان زن و فرزند خویش از آن حضرت دفاع کنند و حتی در این راه سلاح بردارند و در مقابل همگان بایستند. (5)
—————————-
1- سوره سبأ، آیه 28.
2- الصحیح من سیرة النبی الاعظم، ج 2، ص 143-144.
3- الصحیح من سیرة النبی الاعظم، ج 2، ص 144.
4- الصحیح من سیرة النبی الاعظم، ج 2، ص 145.
5- الصحیح من سیرة النبی الاعظم، ج 2، ص 148.
