- شرح صدر، آرامش و وقار
از ديگر ويژگىهای ضرورى مدیر، داشتن سينهاى باز براى دريافت سنگينی‌های مسئولیت از يكسو و فشار و ناهنجاري‌هاى محیط کار و افراد تحت امر از سوى ديگر است كه از آن در فرهنگ قرآن به «شرح صدر» تعبير مىشود؛ يعنى گشادگى سينه با نور الهى و آرامش و روح خدايى و در مقابل «ضیق‌صدر» به معنای تنگی سینه قرار دارد.
اگر انسان به مرحله دریادلی و وسعت سینه دست یابد، مسیر پُرفراز و نشیب زندگی را با موفقیت بیشتری طی خواهد کرد. ارزش این ویژگی به قدری است که حضرت موسی برای رسالتش از باری‌تعالی سعه‌صدر طلب فرمود:
«رَبِّ اشْرَحْ لی صَدْری * پروردگارا، سینه‌ام را گشاده ساز. سوره طه آیه 25».
نه تنها دعای حضرت موسی بلکه بیشترین دعای حضرت ختمی مرتبت محمد (ص) و تمامی پیامبران الهی این بوده است.
اهمیت نعمت سعه‌صدر آن قدر زیاد است که خداوند در بیان یادآوری موهبتی عظيم به عنوان ریشه موفقیت‌های پيامبر (ص) به آن حضرت مي‌فرماید:
«ألَمْ نَشْرَحْ لَکَ صَدْرَکَ وَ وَضَعْنا عَنْکَ وِزْرَکَ * ای پیامبر، آیا سینه‌ات را گشاده نساختيم و بار سنگين تو را از تو برنداشتيم؟! سوره انشراح آیه 1 و 2».
شرح صدر همان وسعت روح و بلندي فکر و گسترش افق عقل آدمي است؛ زيرا پذيرا شدن حق به گذشت‌هاي فراواني از منافع شخصي نیاز دارد که جز صاحبان ارواح وسيع و افکار بلند آمادگي آن را نخواهند داشت.
با مطالعه در حالات افراد به خوبي مشاهد ميشود، بعضي از انسان‌ها از ظرفیت وجودی گسترده‌ای برخوردارند و آمادگي براي پذيرش هر واقعيتي را دارند؛ در مقابل، بعضي از آنان آنچنان کم‌ظرفیت و تنگ‌سینه هستند که گويا سینه‌شان براي نفوذ هيچ واقعیتی جا ندارد. افق فکري این افراد به زندگي روزمره و خواب و خور محدود است و نه بیشتر.
به فرموده امام مؤمنان علی (ع) وسعت صدر یکی از ویژگی‌های مؤمنان است:
«الْمُؤْمِنُ … أَوْسَعُ شَيْءٍ صَدْراً * مؤمن… سینه‌اش از هر چیز فراخ تر است». (1)
این ویژگی در پیشبرد اهداف مدیریتی نقش مهمی دارد. مدیران و رهبران به سبب ارتباطات پیچیده‌ای که با محیط درون و بیرون سازمان دارند با مسائل گوناگونی از حیث موضوع و گوناگونی باورها و سلیقه‌ها روبرو هستند و حل و فصل این مسائل جز با ظرف وجودی عظیم امکان‌پذیر نخواهد بود.
به تعبیر امام علی (ع) این قلب‌ها همچون ظرف‌هایی هستند که گنجایش متفاوتی برای پذیرش حقایق دارد:
«إِنَّ هَذِهِ الْقُلُوبَ أَوْعِيَةٌ فَخَيْرُهَا أَوْعَاهَا * دل ها همچون ظرف است و بهترین آنها دلی است که زمینه و گنجایش بیشتری داشته باشد». (2)
سعه‌صدر در رویکرد مدیریتی و اسلامی ابزاری کارامد است؛ چنان که امیرمؤمنان علی (ع) می‌فرمایند:
«آلَةُ الرِّيَاسَةِ سَعَةُ الصَّدْر * ابزار مدیریت، فراخی سینه است». (3)
با توجه به این حدیث گرانقدر، مدیر و فرمانده، بايد خُلقى وسیع داشته باشد؛ زود دلتنگ نشود و در موقعیت‌های حساس آرامش خود را حفظ کند. مدیران با وجدان برای اینکه بتوانند حق پست و مقام خویش را ادا کنند، لازم است به این ویژگی آراسته گردند. امام مؤمنان علی (ع) فرموده‌اند:
«مَنْ ضَاقَ صَدْرُهُ لَمْ يَصْبِرْ عَلَى أَدَاءِ حَق * هر کس که سینه‌ای فراخ نداشته باشد برای ادای حق (اجرای وظایف) استقامت ندارد». (4)
با این اوصاف شرح صدر، نشانه‌هایی دارد؛ یکی از آنها بردباری است. رهبرانی که بردبارند، روحیه گروه خویش را در سطح بالا نگه می‌دارند و در مقابل هر تنشی دچار تزلزل نمی‌شوند. دیگر نشانه سعه صدر، متانت در شادی‌ها و غم‌هاست. فرد با ظرفیت، نه در شادی‌ها مغرور می‌گردد و نه در غم‌ها، عنان از کف می‌دهد. یک نشانه دیگر از وسعت سینه، تحمّل افکار مخالف است. مدیران و فرماندهانی که شرح صدر دارند، توان تحمل اندیشه‌های مخالف را دارند و با این گونه نظریات به طور منطقی برخورد می‌کنند.
- فواید و آثار سعه‌صدر
از دیدگاه قرآن، شرح صدر، مایه هدایت و ضیق صدر، عامل گمراهی انسان است. خداوند هر کس را که بخواهد، هدایت کند، سینه‌اش را برای پذیرش حق گشاده می‌سازد و آن کس را که بخواهد گمراه کند، سینه جانش را تنگ می‌گرداند تا قدرت و توانایی رسیدن به قله کمال را نداشته باشد؛ همانطور که در قرآن شریف آمده است:
فَمَنْ یُرِدِ اللّهُ أَنْ یَهْدِیَهُ یَشْرَحْ صَدْرَهُ لِالسْلامِ وَ مَنْ یُرِدْ أَنْ یُضِلَّهُ یَجْعَلْ صَدْرَهُ ضَیِّقًا حَرَجًا * آن کس را که خداوند بخواهد هدایت کند، سینه‌اش را برای پذیرش اسلام، گشاده می‌سازد و آن کس را که (به خاطر اعمالش) بخواهد گمراه سازد، سینه‌اش را تنگ می‌نماید. سوره انعام آیه 125».
با استناد به این آيه سعه صدر (گشادگي سينه) يکي از مواهب بزرگ و ضيق صدر (تنگي سينه) يکي از کيفرهاي الهي شمرده شده است. البته اينکه قرآن مي‌فرماید: آنکس را که خدا بخواهد هدايت کند شرح صدر ميدهد يا اگر خدا بخواهد گمراه سازد ضيق صدر ميدهد، اين «خواستن» و «نخواستن» بيدليل نيست. در حقیقت سرچشمههاي این اراده الهی از رفتار خود ما شروع ميشود.
هنگامي که این آيه نازل شد از پيامبر (ص) پرسيدند شرح صدر چيست؟؛ پيامبر فرمودند:
«نُورٌ يَقْذِفُهُ اللَّهُ فِي قَلْبِ الْمُؤْمِنِ فَيَشْرَحُ صَدْرَه وَ يَنْفَسِحُ * نوري است که خدا در قلب مؤمن ميافکند و در پرتو آن، روح او وسيع و گشاده ميشود».
پرسيدند آيا نشانهاي دارد که با آن شناخته شود؛ فرمودند:
«نَعَمْ وَ الْإِنَابَةُ إِلَى دَارِ الْخُلُودِ وَ التَّجَافِي عَنْ دَارِ الْغُرُورِ وَ الِاسْتِعْدَادُ لِلْمَوْتِ قَبْلَ نُزُولِه * آري نشانهاش توجه به سراي جاويدان و دامن بر چيدن از زرق و برق دنيا و آماده شدن براي مرگ است (با ايمان و عمل صالح و تلاش و کوشش در راه حق) پيش از اینکه مرگ فرارسد». (5)
در آیه دیگری از قرآن کریم شرح صدر در مقابل قساوت قلب آمده است:
«أَ فَمَنْ شَرَحَ اللَّهُ صَدْرَهُ لِلْإِسْلامِ فَهُوَ عَلى نُورٍ مِنْ رَبِّهِ فَوَيْلٌ لِلْقاسِيَةِ قُلُوبُهُمْ مِنْ ذِکْرِ اللَّهِ أُولئِکَ فِي ضَلالٍ مُبِينٍ * آيا کسي که خدا سينهاش را براي اسلام گشاده است و بر فراز مرکبي از نور الهي قرار گرفته (همچون کوردلان گمراه است؟!) واي بر آنان که قلبهايي سخت در برابر ذکر خدا دارند! آنها در گمراهي آشکاري هستند. سوره زمر آیه 22».
اين تعبير در مقابل «شرح صدر» و گشادگي سينه قرار میگیرد؛ چرا که گستردگي کنايه از آمادگي براي پذيرش است. بيابان و خانه گسترده و وسيع آماده پذيرش انسان‌هاي بيشتري است و سينه فراخ و روح گشاده آماده پذيرش حقايق فزون‌تري است.
ارتباط پیوسته با دانشمندان و علماي صالح، خودسازي و تهذيب نفس، پرهيز از گناه، بویژه غذاي حرام و ياد خدا کردن از عوامل دستیابی به شرح‌صدر است.
عواملی مانند جهل، گناه، لجاجت و همنشيني با بدان و فاجران و مجرمان و دنياپرستي و هواپرستي نیز باعث تنگي صدر و قساوت قلب ميشود.
براي به دست آوردن شرح صدر و رهایي از قساوت قلب بايد به درگاه خدا روي آورد تا آن نور الهي، که پيامبر (ص) وعده داده در قلب بتابد؛ بايد آیينه قلب را از زنگار گناه صيقل داد و سراي دل را از آلودگی هوا و هوس پاک کرد تا آماده پذيرایي محبوب گردد.
اشک ريختن از خوف خدا و از عشق آن محبوب بيمثال، تأثير عجيبي در رقت قلب و نرمش و گسترش ظرفیت انسانی دارد.
- تعریف و اهمیت آرامش و وقار
وقار در لغت به معناى آرامش، شكيبايى و بزرگوارى است. در روايات اسلامى از اين ویژگی بسيار تمجيد و به عنوان يكى از نشانه‌هاى ايمان معرفى شده است. این واژه معمولاً با واژه سَکینه قرین است.
سفارش به سَکینه و وقار در کلامی از رسول اعظم (ص) چنین آمده است:
«إِذَا خَرَجْتَ مِنْ مَنْزِلَكِ فَاخْرُجْ خُرُوجَ مَنْ لَا يَعُودُ وَ لَا يَكُنْ خُرُوجُكَ إِلَّا لِطَاعَةٍ أَوْ فِي سَبَبٍ مِنْ أَسْبَابِ الدِّينِ وَ الْزَمِ السَّكِينَةَ وَ الْوَقَارَ وَ اذْكُرِ اللَّهَ سِرّاً وَ جَهْراً * از خانه‌ات بسان کسی خارج شو که دیگر بازنمی‌گردد و بیرون رفتنت جز برای اطاعت (از خدا) یا فراهم آوردن اسباب دینی نباشد و ملتزم متانت و وقار باش و خدا را در پنهان و نهان یاد کن». (6)
آن حضرت ارزش این صفت را اینگونه بیان فرموده‌اند:
«فَطُوبَى لِمَنْ تَوَقَّرَ وَ لِمَنْ لَمْ تَكُنْ لَهُ خِفَّةٌ وَ لَا جَاهِلِيَّةٌ وَ عَفَا وَ صَفَح * خوشا به حال كسى كه متين و با وقار است و سكبسرى و نادانى نكند؛ ببخشد و در گذرد». (7)
- فواید وقار
یکی از فواید مهم وقار، بازگشت این صفت از جانب دیگران است. انسان‌ها معمولاً با هر کسی بسان خود او رفتار می‌کنند. کسی که موقر است معمولاً دیگران را وادار می‌سازد با او موقرانه رفتار کنند. طبق فرموده امام علی (ع):
«مَنْ تَوَقَّرَ وُقِّرَ * هر كه باوقار باشد مردم با او با وقار برخورد نمایند». (8)
این سخن بدان معناست که هر کس باوقار باشد و سبكى نكند، مردم نيز وقار و ادب او را نگاهدارند.
طبق احادیث بسیاری که از معصومین در این باره نقل شده است، وقار را نتیجه حلم و زینت عقل می‌دانند.
وقار مایه کرامت و بزرگی است؛ هیبت انسان را می‌افزاید و برای انسان نوعی جمال و زیبایی به شمار می‌آید.
امام صادق (ع)، اين صفت را از نشانههای ايمان برمیشمارند و مى‌فرمايند:
«صِفَةُ الْمُؤْمِن … وَ فِي الْهَزَاهِزِ وَقُور * از ویژگی‌های مؤمن این است که در گرفتارى هاى سخت با وقار و سنگين باشد (و خود را نبازد). (9)
—————
(1) نهج البلاغه، حکمت 325.
(2) همان، حکمت 139.
(3) تصنیف غرر الحکم، ص 342.
(4) بحار الانوار، ج 75، ص 90.
(5) همان، ج 65، ص 236.
(6) همان، ج 76، ص 167.
(7) همان، ج 89، ص 319.
(8) تصنیف غرر الحکم، ص 250.
(9) خصال، ج 2، ص 571.
