- مهارت حل بحران
تطابق و سازگاري محيط درونی و استفاده از ابزار مورد نیاز و ایجاد موقعیت كار با تواناييهاي جسمي و رواني کارمندان از اهمیت بسزایی برخوردار است.
هر محيط خوب، مي‌تواند بر رشد باورهای ارزشی کارکنان و افزايش توان و بهره‌وري آنان اثرگذار باشد؛ زیرا نیروی انسانی (با توجه به علاقه‌ای که به فضای کار پیدا میکند.) قسمت عمده وقت مفید خود را در محیط کار سپری میکند؛ یعنی در واقع، محل کار، محیط زندگی اوست.
مدیر هر سازمان یا مجموعه، می‌تواند از طریق افزایش ميزان رفاه و سازگاري افراد با محيط به بهره‌ور نمودن نیروها، کمک چشمگیری بکند. این سازگاری و تطبیق بر پایه دانشهای مختلفی مانند مدیریت، روانشناسی، جامعه شناسی و … بنا نهاده شده است. با تکیه بر این دانشها محیط باید هم از جنبه فیزیکی و هم از جنبه روانی مورد ارزیابی قرار گیرد.
به طور كلي تطابق محیطی، هماهنگ كردن توان فيزيكي، حالات رواني و انگیزه‌های معنوی با محيط كار و فناوری است.
بر اساس اين تعريف، زماني كاركنان عملكرد مطلوبي دارند كه بتوان در سازمان بين ابعاد معنوی، روحی و مادی و توان فيزيكي با محيط كار، سازگاري و تعادل ايجاد نمود.
برگزاری کلاس‌های اعتقادی و دروس اخلاقی، جلسات مذهبی و اقامه نماز جماعت و ترغیب به شرکت در محافل انس با قرآن و عزاداری سرور و سالار شهیدان (ع)، در فراهم آوردن محیط سالم برای کارکنان و ایجاد انگیزه مذهبی و دوری از گناه و تخلفات اداری در کارکنان نقش مهمی دارد.
باید توجه کرد در جوامع و محیط‌هایی که با انگیزه الهی و معنوی کار صورت میگیرد، نصرت خداوند شامل حال مجموعه میشود.
- میزان توانایی ارائه راه حل‌های مناسب و به موقع در موقعیت پیش‌بینی نشده
وضعیت پیش‌بینی نشده، که گاهی از آن با بحران یاد میشود، موقعیتی است ناگهانی که مجموعه، انتظار رخداد آن را ندارد.
رو به رو شدن با این وضعیت به شکلی که در فرآیندهای جاری سازمان یا مجموعه اخلال ایجاد شود درواقع نشان دهنده آستانه تحمل سازمان است. صبر سازمانی نیز نشانگر توان مدیر در کنترل اوضاع است.
خارج شدن از توازن و تعادل می‌تواند سبب به وجود آمدن خطر، تهدید، آسیب‌های روانی، اقتصادی و… در سازمان شود.
عامل ایجاد کننده موقعیت هر چه باشد، هنر مدیریت، کنترل دوباره کارها، رهبری و هماهنگی افراد برای فعالیت‌های خاص بحران است.
گاهی سختی‌ها و مشقت‌های وارد شده به مجموعه انسانی به صورت تحمیلی، آنها را به اقدامات سازنده و اساسی وادار میسازد. گاهی نیز آثار زیانبار و غیر قابل پیش‌بینی بحران تا طولانی مدت ادامه دارد و افزایش نگرانی و فشارهای روانی، محدودیت زمان و تصمیم‌گیری سریع و درست در موقعیت حاد، وضعیت را بحرانی‌تر میسازد. با این اوصاف می‌توان به حساسیت و نقش مدیریت بحران پی‌برد.
در قاموس مدیران با تجربه، واژه «بحران» واژهی نامأنوسی نیست.
آنها می‌دانند که مدیریت بحران تنها برخورد و مداخله در بحران و سالم سازی بعد از وقوع بحران نیست بلکه شامل پیش‌بینی و پیشگیری از وقوع بحران نیز میشود.
مدیر دوراندیش در برنامه‌ریزی طولانی مدت سازمان خویش، احتمال وقوع وضعیت نامطلوب را لحاظ میکند و در روزی که با آن رو به رو می‌گردد، توانایی حل معضل را دارد و اگر نداشته باشد، دچار سردرگمی نمیشود و برای یافتن راه‌حل تازه تصمیمات سریع میگیرد.
امیر‌مؤمنان حضرت علی (ع) در مورد واهمه نداشتن از رویارویی با خطر و مواقع بحرانی می‌فرمایند:
«وَ لَا نَتَخَوَّفُ قَارِعَةً حَتَّى تَحُلَّ بِنَا * و از هيچ رويداد خطرناکي که ضربه مهلک ميآورد، بيمي نداريم تا بر سر ما فرود آيد!». (1)
یکی از راه‌های پیشگیری از بحران، استفاده بهینه از فرصت‌ها و شناسایی نشانههای تهدیدکننده و مشکوک است.
امیرالمؤمنین علی (ع) فرموده‌اند:
«إِنَّ أَمْراً لَا تَعْلَمُ مَتَى يَفْجَؤُكَ يَنْبَغِي أَنْ تَسْتَعِدَّ لَهُ قَبْلَ أَنْ يَغْشَاكَ * چيزى كه نمىدانى چه وقت به ناگهان گرفتار آن خواهى شد، لازم است پيش از وقت، خود را براى روبرو شدن با آن آماده كنى». (2)
داشتن بانک اطلاعاتی به روز نیز راه حل دیگری است که در صورت نیاز دسترسی به آگاهی‌های لازم را فراهم میسازد.
تدبیر سوم شناخت انواع بحران‌ها و اولویت‌بندی آنهاست. مطالعه و آموزش در این زمینه برای مدیر و نیروها بسیار ضروری است.
امام صادق (ع) به مفضّل فرمودند:
«وَ اعْلَمْ أَنَّ لِلْأُمُورِ أَوَاخِرَ فَاحْذَرِ الْعَوَاقِبَ وَ أَنَّ لِلْأُمُورِ بَغَتَاتٍ فَكُنْ عَلَى حَذَر * بدان كه كارها پايان‌هايى دارد. پس از پیامد كار بر حذر باش و بعضى كارها ناگهان مىرسد، پس مراقب آنها نيز باش». (3)
لحاظ کردن بودجهای خاص برای موارد پیش‌بینی نشده و تربیت نیروهای صبور از موارد دیگری است که قابل تأمل است.
نقش مشورت و نظرخواهی از افراد زبده و کارآزموده در وضعیت پیش‌بینی نشده بسیار حیاتی است. در موقعیت حاد، ذهن مدیر بیش از دیگران درگیر است و تصمیم‌گیری سریع ممکن است عجولانه و ناکارامد باشد. کسانی که کمی دورتر از ماجرا هستند چشم انداز وسیعتری نسبت به وضعیت دارند. این تصمیمات مؤثر باید پس از بررسی تمام ابعاد موقعیت جدید و در راستای کاهش خسارت و کنترل هر چه سریعتر بحران با نظر خواهی از دیگران صورت پذیرد.
جابر بن عبدالله مىگويد: وقتى احزاب عرب برای جنگ جمع شدند، پيامبر اكرم (ص) با مهاجران و انصار به مشورت پرداخت. سلمان گفت در ميان عجم اين گونه رسم بود كه اگر سپاهى به شهرى حمله مىكرد و مردم شهر، ياراى مقاومت نداشتند، اطراف شهر را خندق مىكندند و از يك طرف جنگ مىكردند. خداوند متعال به پيامبر وحى فرستاد كه به پيشنهاد سلمان عمل كند. رسول خدا (ص) جاى خندق را تعيين كردند و براى هر كس ده ذراع داد تا حفر کنند.
نکته‌ای که در نظرخواهی لازم به هشدار است، داشتن همبستگی فکری است. گاهی ناهماهنگی اندیشهها و تداخل مدیریتی نه تنها به بهبود وضعیت کمکی نمی‌کند بلکه اوضاع را وخیم‌تر میسازد.
مدیرانی که قدرت تجزیه و تحلیل موقعیت را دارند و دارای روحیه مشارکتی هستند در وضعیت بحرانی، موفق‌تر عمل می‌کنند. چون آنان در واقع تعيين كننده خط مشي فعاليت‌ها و هماهنگ کنندگان کارها هستند.
پس تبیین ارتباطات ویژه در موقعیت خاص یکی دیگر از وظایف مدیر است. وی می‌تواند با تشکیل گروهی صاحب اندیشه و آموزش دیده برای این موقعیت از پراکندگی نظریات و مداخله‌گری جلوگیری کند.
داشتن شرح صدر و حفظ روحیه برای مدیران در وضعیت خاص مهم است. همه انسان‌های مقاوم، موقعیت سخت را میدانی برای قوی‌تر کردن خود می‌دانند و با اعتماد به نفس به دیگران نیز آرامش می‌بخشند.
در روایتی از حضرت مسیح نقل شده است که فرمودند:
«همانا شما به آنچه دوست دارید نمی‌رسید مگر با صبر در برابر ناملایمات». (4)
در آموزه‌های دینی ما، که همواره نگرش مثبت حرف آخر را می‌زند، باید دانست که در پایان ناملایمات، راحتی و آسایش وجود دارد؛ چنانکه خداوند می‌فرماید:
«فانّ معَ العُسرِ یُسرا إنَّ مَعَ العُسرِ یُسرا * به یقین با (هر) سختی آسانی است. (آری) مسلما با (هر) سختی آسانی است. سوره انشراح آیات 5 و 6».
——————
(1) بحار الانوار، ج 75، ص 4.
(2) غرر الحکم، ص 163.
(3) بحار الانوار، ج 75، ص 25.
(4) همان، ج 79، ص 137.
