حقوق مادر
مادر در فرهنگ اسلام از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است.
پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌واله در یک جمله زیبا مقام و منزلت حقیقی مادر را چنین بیان می‌کند:
«بهشت زیر پای مادران است.» (1)
در جای دیگر می‌فرماید:
«زیر پای مادران باغی از باغ‌های بهشت است.» (2)
امام سجاد علیه‌السلام درباره حق مادر به سختی دوران بارداری او و پس از آن اشاره می‌کند و از بزرگی حق مادر، که کسی توان جبران آن را ندارد سخن به میان می‌آورد و می‌فرماید:
«… و حق مادرت آن است که بدانی، او تو را چندین ماه در رحم خود نگهداری و حمل کرد و تو را از میوه دل و شیره جانش غذا داد. او تمام وجودش را برای حفظ و نگهداری تو به کار گرفت. باکی نداشت، که خودش گرسنه بماند و تو سیر باشی، خود تشنه باشد، تو آب بیاشامی، خودش برهنه باشد و تو لباس پوشیده باشی، خودش در مقابل آفتاب باشد و تو سایه‌نشین باشی. او از خواب شیرین خود به خاطر تو چشم پوشید و رنج بی‌خوابی را بر خود هموار ساخت. او تو را از گرمای تابستان و سرمای زمستان حفظ کرد. او همه این رنج‌ها را تحمل کرد، که تو را داشته باشد و تو از آن او باشی. باید بدانی که تو قدرت و توانایی شکرگزاری مادرت را نداری، مگر آنکه خداوند تو را یاری کند و بر اداء حق او توفیقت دهد.» (3)
ایشان، خود نیز چنین بودند و عملاً به حقوق مادر اهتمام می‌ورزیدند هنگامی که از آن حضرت پرسیدند: تو که از نیکوکارترین مردمانی چرا با مادرت سر یک سفره نمی‌نشینی؟ فرمود:
«از آن جهت که می‌ترسم ندانسته دستم به لقمه‌ای پیشی گیرد که مادرم آن را می‌خواست و به همین مقدار برخلاف خواهش دل او رفتار کرده باشم!» (4)
رسول گرامی نیز نیکی کردن به مادر را در اولویت همه نیکی‌ها قرار داده‌اند.
روزی مردی به حضور پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله آمده و عرضه داشت: یا رسول الله! به کدام یک از بستگانم نیکی کنم؟
فرمود: به مادرت.
مرد پرسید: بعد از آن؟
فرمود: به مادرت.
برای بار سوم پرسید.
پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله فرمود: مادرت.
در نوبت چهارم پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله فرمود: به پدرت. (5)
مردی به حضور پیامبر صلی‌الله‌علیه‌واله آمده اظهار داشت: ای رسول خدا! من مردی معصیت‌کار هستم و از انجام هیچ گناهی فروگذاری نکرده‌ام، آیا امید آمرزش برایم هست؟
رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌وآله پرسید: «آیا پدر و مادرت زنده هستند؟»
مرد گفت: فقط پدرم زنده است.
پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله فرمود: «برو با او خوش‌رفتاری کن»
آن مرد رفت و پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله زیر لب زمزمه کرد: «ای کاش مادرش زنده بود!» (6)
امام رضا علیه‌السلام نیز رعایت حقوق مادر را یکی از واجب‌ترین حقوق بر عهده فرزند شمرده و در این رابطه فرمود:
«حق مادر یکی از لازم‌ترین و واجب‌ترین حقوق است که ادای آن بر عهده فرزندان است. زیرا مادر، فرزند خود را مدت‌ها حمل می‌کند که هیچ‌کس بر دیگری چنین نمی‌کند و فرزندش را با گوش و چشم و تمام وجودش و با کمال میل و رغبت از گزند حفظ می‌کند. او در راه کودک خویش متحمل زحمات و ناراحتی‌های سختی می‌شود که هیچ‌کس نسبت به دیگری آن زحمات را متحمل نمی‌شود. او راضی می‌شود که خودش گرسنه باشد اما فرزندش سیر بخوابد. تشنه باشد اما فرزندش سیراب شود. خودش بدون لباس بودن را متحمل می‌شود اما فرزندش را لباس می‌پوشاند. او حاضر است خودش در آفتاب باشد ولی کودکش در سایه بیارامد. باید از او در مقابل این همه فداکاری و از خودگذشتگی سپاس‌گزاری و خوش‌رفتاری نمود. گرچه شما توانایی جبران حداقل زحمات وی را ندارید، مگر این که خداوند یاری‌تان کند.» (7)
مردی به حضور پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌واله رسید و گفت یا رسول الله! مادرم پیر شده و در پیش من زندگی می‌کند او را در پشت خود حمل کرده و برای رفع حوائجش این طرف و آن طرف می‌برم و از درآمد خویش نیازهای وی را تأمین می‌نمایم، با دست خود او را از آزار و اذیت‌ها محافظت می‌کنم. با کمال ادب و تعظیم و احترام با او رفتار می‌نمایم. آیا زحمات وی را تا حدودی جبران کرده‌ام؟
پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله فرمود:
«نه، زیرا شکم او جایگاه تو، سینههای او منبع تغذیه تو، قدم‌هایش وسیله حرکت تو، دست‌هایش محافظ تو، و آغوش او گهواره‌ات بوده است؛ و او این همه خدمات را با رضایت خاطر برای تو انجام داد و آرزو می‌کرد که تو زنده بمانی. ولی تو خدماتی را به وی ارائه می‌دهی در حالی که انتظار مرگ او را داری.» (8)
روزی حضرت موسی علیه‌السلام در مناجات خود با خداوند متعال اظهار داشت: «خدایا به من سفارشی کن.
خداوند تا سه بار در جوابش فرمود: تو را به خودم سفارش می‌کنم. (مرا از یاد مبر).
و بار چهارم و پنجم او را به مادرش سفارش كرد و بار ششم سفارش پدر را به او كرد. و از اينجا است كه مادر دو سوم، حق نيكى فرزند را برد و پدر يك سوم. (9)
روزی مردی خدمت رسول گرامی صلی‌الله‌علیه‌واله رسید و پرسید: کدام یک از والدین حق بیشتری دارند؟ رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌وآله در پاسخ به او فرمود:
«آن کسی که فرزند را در شکم خود حمل کرده، از سینه اش او را شیر داده و در آغوشش او را بزرگ نموده است.» (10)
جابر می‌گوید: شنیدم شخصی درباره پدر و مادر خود که مخالف اهل‌بیت علیهم‌السلام بودند از امام صادق علیه‌السلام پرسش می‌نمود که وظیفه‌ام در برابر آنان چیست؟
حضرت فرمود: «همان‌گونه که مسلمین به پدر و مادرشان که شیعه و از دوستان ما هستند احترام و اکرام می‌کنند شما نیز عمل کنید.»
یعنی احترام پدر و مادر حتی اگر عقائد صحیحی نداشته باشند واجب است. حتی در بعضی از روایات از رسول‌خدا صلی‌الله‌علیه‌واله وارد شده است که احترام به والدین هرچند کافر باشند بر فرزند لازم است. (11)
زمانی که از رسول اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله سؤال شد: حق مادر چیست؟
فرمود: «هیهات! هیهات! که بتوانی حق مادر را ادا کنی. هر آینه اگر به اندازه ریگ‌های بیابان و دانه‌های باران به مادر خدمت کنی و بنده‌وار در پیش او بایستی این همه خدمات تو به اندازه زحمات وی در هنگامی که در رحم او بودی و سنگینی تو را تحمل می‌نمود نخواهد بود.» (12)
بنابراین از منظر آیات و روایات متوجه می‌شویم که ادا کردن حق مادر ناممکن است. ولی با این همه، فرزندان با ایمان باید تلاش کنند تا در حد امکان و توانایی خویش حقوق مادر را رعایت نمایند.
—————————–
1- مستدرک الوسائل، ج 15، ص 180.
2- مستدرک الوسائل، ج 15، ص 181.
3- من لا یحضره الفقیه، ج 2، ص 621.
4- مکارم‌الاخلاق، ج 221؛ مراد از مادر امام چهارم علیه‌السلام دایه آن بزرگوار می‌باشد که به جهت شیر دادن، آن حضرت این همه مراعات احترام آن بانوی بزرگوار را می‌کرد؛ چرا که (به قول مشهور) مادر امام چهارم در هنگام تولد وی از دنیا رفت.
5- عوالي اللئالي العزيزية في الأحاديث الدينية، ج 1، ص444 .
6- مستدرک الوسائل، ج 15، ص 179.
7- مستدرک الوسائل، ج 15، ص 180.
8- مستدرک الوسائل، ج 15، ص 180.
9- الأمالي، صدوق، النص، ص 511.
10- مستدرک الوسائل، ج 15، ص 182.
11- وسائل الشیعه، ج 21، ص 490.
12- مستدرک الوسائل، ج 15، ص 203.
