- بزرگ منشي و عزّت نفس
قدرت و تحمل و بردباري در رويارويي با مشكلات و اتفاقات و مسايل روزمره با حفظ كرامت انساني خويش را عزتمندی می‌گویند.
عزّت حالتی است که فرد را غیرشکننده و طالب پیروزی مطلق می‌سازد و این صفت با کسب فضائل اخلاقی به دست می‌آید.
«عزیز» یکی از صفات خداوند است. خداوند در سوره منافقون، آیه 8، این ویژگی را مخصوص خود و پیامبر و مومنین دانسته و می‌فرماید:
«وَ لِلَّهِ الْعِزَّةُ وَ لِرَسُولِهِ وَ لِلْمُؤْمِنِينَ * عزت مخصوص خدا و رسول او و مؤمنان است.»
اسلام می‌گوید نفس انسان عزیز و محترم است، مؤمن باید از شرافت خود، دفاع کند، طبق منطق اسلام، باید از کارهای خوارکننده و محیط‌هایی که به عزت و شرف انسان لطمه وارد می‌کند دوری کرد.
افرای که برای شخصیت وجودی خود ارزش قائل‌اند، در همه حال حتی مواقع احتیاج زیر بار منت دیگران نمی‌روند و و از کارهای بی‌ارزش که شأن آنان را پایین بیاورد پرهیز می‌کنند. همچنین از همنشینی با افراد پست، دون و بی‌مایه دوری می‌کنند و همه این کارها را برای حفظ شخصیتشان صورت می‌دهند.
امام باقر علیه‌السلام به زیبایی این مطلب را در قالب یک تشبیه آورده است:
«الْمُؤْمِنُ أَصْلَبُ مِنَ الْجَبَلِ * خداباوران سخت‌تر از کوه هستند.» (1)
مسأله حرمت نفس و پرورش احساس خودارزشمندی و عزت نفس از اساسی‌ترین عوامل در رشد مطلوب شخصیت است. برخورداری از اراده و اعتماد به نفس قوی، قدرت تصمیم‌گیری، ابتکار و خلاقیت و نوآوری، سلامت فکر و بهداشت روانی، رابطه مستقیمی با میزان و چگونگی عزت نفس و احساس خودارزشمندی فرد دارد.
اصل صیانت نفس و حفظ شخصیت، امری ذاتی است که انسان با آن زندگی می‌کند و اصولاً انگیزه همه تلاش‌ها، فعالیت‌ها و رضایت‌های آدمی همان صیانت نفس و حفظ شخصیت خویشتن است. همه ما در زندگی به طور مستمر می‌کوشیم و تلاش می‌کنیم تا به حدی از «قدر و ارزش» دست یابیم و آن را حفظ کنیم. ما در تلاش‌های روزمره‌مان، در جست‌وجوها و باورهایمان، آن احساس‌ها و رفتارهایی را برمی‌گزینیم که احساس می‌کنیم ما را به درجه‌ای از اهمیت و ارزش می‌رساند.
اگر انسانی تلاش می‌کند که از جهت بنیه اقتصادی تمکن بیشتر پیدا کند و یا به مقام بالاتری دست یابد، برای ارضای همین اصل ذاتی است. زمانی که انسان به سبب عقاید خویش، ایثار و جهاد می‌کند، عزت نفسش سیراب می‌شود، حتی در آن جایی که تعالی نفس خویش را در ایثار جان برای قرب به خدا لازم می‌بیند.
قرآن به این اصل پایدار تکیه کرده و نتیجه همه تلاش‌ها و کوشش‌های آدمی را، صیانت و حفظ عزت نفس و شخصیت خود فرد و نه هیچ کس می‌داند:
به طور نمونه در سوره عنکبوت، آیه 6 می‌فرماید:
«وَ مَنْ جاهَدَ فَإِنَّما یُجاهِدُ لِنَفْسِهِ إِنَّ اللَّهَ لَغَنِیٌّ عَنِ الْعالَمِین * كسى كه جهاد و تلاش كند، براى خود جهاد مىكند چرا كه خداوند از همه جهانيان بى نياز است.»
مجاهده در راه خدا، يعنى دست برنداشتن از ايمان، و صبر در برابر شدايد و ناملايمات، چيزى نيست كه نفع آن نصیب خداى سبحان شود، بلكه نفعش نصیب خود انسان مىشود، چون خداى تعالى از همه عالميان بى‌نياز است، پس مردم بايد به خاطر سعادت خودشان، ايمان خود را محكم نگاه دارند، و به خاطر ناملايمات از آن صرف‌نظر نكنند. (2)
زندگی با عزّت فواید بسیاری دارد. باعث شوکت و جایگاه اجتماعی افراد می‌شود، استقلال شخصیت و تصمیم‌گیری و مدیریت را در افراد بالا می‌برد، از تن دادن به امور پست و پایین جلوگیری می‌کند. غلبه کردن بر دشمنان از دیگر فواید عزتمندی است و در نهایت نائل شدن به ثواب جهاد در راه خدا از برکات عزّت است.
فرد با صلابت، در شرایط فقر و غنا، آسانی و سختی، بیماری و سلامتی، تعریف و سرزنش عزّتمندی خود را حفظ می‌کند.
- عزتمندی فرزندان
گاهی بی‌عزّتی و دون‌منشی ریشه در کودکی دارد. هر انسانی دوست دارد که در جامعه دارای شخصیت باشد. فرزندان ما نیز مانند دیگر انسان‌ها خواهان این مسئله هستند و نخستین محیط اجتماعی برای کودکان خانواده است. بزرگوارانه صدا زدن فرزند هنگام بردن نامش، و گرامی داشتن او و باز کردن جا برای او در مجلس، همچنین با گشاده‌رویی با او برخورد کردن باعث شخصیت‌دادن به کودک می‌شود. اگر کودک در محیط خانواده همواره مورد احترام بوده و مورد توهین و تحقیر قرار نگیرند، ضمن آن‌که احترام به دیگران را می‌آموزد، طبیعی است که فردی با شخصیت هم خواهد شد. والدین با استقلال‌دادن به کودک و ایجاد اعتمادبه‌نفس در او سبب می‌شوند تا او خود را فردی مؤثر و فعال احساس کند. نتیجه واگذاری مسئولیت به کودکان و به خصوص نوجوانان در محیط خانواده، متعهد و مسئول بار آمدن آن‌هاست و در سطوح بالاتر می‌توانند به خوبی از ایفای نقش خود برآیند.
از پیامبر صلی‌اللّه‌علیه‌وآله روایت شده است:
«أَکْرِمُوا أَوْلَادَکُمْ وَ أَحْسِنُوا أَدَبَهُمْ یُغْفَرْ لَکُم * به فرزندان خود احترام کنید و به آداب و روش‌های پسندیده با آن‌ها معاشرت نمایید تا آمرزیده شوید.» (3)
برخورد با احترام و مؤدبانه با کودکان و نوجوانان، نقش مهمی در رشد شخصیت آن‌ها دارد. وقتی فرزندان در دامان والدین و آغوش خانواده مورد احترام قرار گیرند و شخصیت آن‌ها مورد توهین و تحقیر قرار نگیرد از حیث روحی تأمین و دارای صفت پسندیده عزت نفس می‌شوند.
- راه‌های کسب عزّت در زندگی
نمونه انسان‌هایی که مظهر بزرگ‌منشی و صلابت نفس بوده‌اند در تاریخ بسیار است. مطالعه در سرگذشت این افراد می‌تواند به تقویت خودباوری و عزّت نفس افراد کمک کند.
آگاهی از فواید عزّت نفس و معرفت به زشتی و آثار بد ذلّت‌نفس از راه‌های کسب صلابت و عزّت و دوری از حقارت است.
تمرین و مواظبت بر آثار و لوازم عزّت نفس تا پیدایش آن صفت در وجود شخص از راه‌های عملی عزیز شدن است.
توکل بر خدا، نماز شب و قطع امید از مردم و قناعت به داشته‌های خود نیز از راه‌های بسیار مؤثری در کسب عزّت است.
و بهترین راه کسب عزّت در کلامی شیوا از امام صادق آمده است:
«مَنْ أَرَادَ عِزّاً بِلَا عَشِيرَةٍ وَ غِنًى بِلَا مَالٍ وَ هَيْبَةً بِلَا سُلْطَانٍ فَلْيَنْقُلْ مِنْ ذُلِّ مَعْصِيَةِ اللَّهِ إِلَى عِزِّ طَاعَتِهِ * هر کس می‌خواهد بدون ایل و تبار عزّتمند باشد و بدون مال و ثروت بی‌نیاز باشد و بدون قدرتی هیبت و شکوه داشته باشد، باید از خواری معصیت خدا به عزّت طاعت او درآید.» (4)
———————
1- الكافي (ط – دارالحديث)، ج 3، ص 611.
2- ترجمه الميزان، ج 16، ص 152.
3- وسایل‌الشیعه، ج21، ص476.
4- الخصال، ج 1، ص 169.
