- تجارت
تجارت در لغت به معناى خريد و فروش و نيز خريدن كالا به انگيزۀ فروختن آن با بهاى بيشتر، همچنين به كارگيرى سرمايه به منظور سود بردن، آمده است.
واژۀ تجارت، دلالت بر حرفۀ بازرگانى دارد و تاجر و بازرگان به كسى گفته مى‌شود كه داد و ستد را حرفۀ و کار خود ساخته است.
- آیة تجارت
در قرآن کریم قانون کلی تجارت بیان شده است. آن جا که در سوره ی نساء آیة 29 می فرماید:
«يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لا تَأْكُلُوا أَمْوالَكُمْ بَيْنَكُمْ بِالْباطِلِ إِلّا أَنْ تَكُونَ تِجارَةً عَنْ تَراضٍ مِنْكُمْ * اى كسانى كه ايمان آورده‌ايد! اموال يكديگر را به باطل و از طرق نامشروع نخوريد مگر اينكه تجارتى با رضايت شما انجام گيرد».
این آیه بر حرمت تصرف در اموال ديگران از راه نامشروع همچون غصب، سرقت و کلاهبرداری و … دلالت دارد.
- فضيلت تجارت
حرفۀ تجارت در روايات از برترين و با بركت‌ترين حرفه‌ها شمرده شده است. برپايۀ روايتى از رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله نه جزء از ده جزء خير و بركت در تجارت قرار داده شده است و در روايتى از امام صادق عليه السّلام، ترك تجارت سبب نقصان عقل آدمى معرفى شده است.
از حضرت امير صلوات اللّه عليه روایت شده است كه آن حضرت فرموده‌اند كه: «تجارت بكنيد تا خداى تعالى بركت به شما عطا فرمايد». و نيز آن حضرت فرموده‌اند كه: «تجارت بكنيد، به درستى كه تجارت باعث بى‌نيازى از آنچه كه در دست مردمان است میگردد»؛ يعنى به سبب تجارت صاحب مال مى‌شويد و محتاج به مردم نمى‌شويد.
حضرت صادق صلوات اللّه عليه فرموده‌اند كه: «خداى تعالى دوست مى‌دارد كسى را كه برای تحصيل روزى به غربت برود» و نيز ایشان فرمودند كه: «خير و خوبى نيست در كسى كه دوست ندارد مال حلال جمع كند و به وسیلة آن آبروى خود را حفظ کند و قرضهای خود را اداء نمايد و صلۀ رحم نمايد».
عمر بن مسلم كه از اصحاب حضرت صادق عليه السّلام بود، مشغول به تجارت بود، تجارت را رها نمود و مشغول عبادت شد. حضرت احوال او را پرسيد، عرض كردند كه رو آورده است به عبادت و ترك تجارت كرده است. پس حضرت فرمودند: «واى بر او! آيا نمى‌داند كه كسى كه ترك كند تحصيل روزى را دعاى او مستجاب نمى‌شود؟ همانا وقتى كه آيۀ مباركۀ: وَ مَنْ يَتَّقِ اللّهَ يَجْعَلْ لَهُ مَخْرَجاً * وَ يَرْزُقْهُ مِنْ حَيْثُ لا يَحْتَسِبُ نازل شد، بعضى از اصحاب رسول اللّه صلّى اللّه عليه و آله درهاى خانه‌هاى خود را بستند و مشغول به عبادت شدند و گفتند كه: خداى تعالى ضامن روزى ما شده است، ما به اين سبب دست از تحصيل روزى كشيديم. پس حضرت صلّى اللّه عليه و آله فرمودند كه: كسى كه چنين كند، دعاى او مستجاب نمى‌شود. بر شما واجب است طلب كردن روزى! به درستى كه من دشمن دارم كسى را كه دهن خود را گشوده باشد و هميشه گويد: بار خدايا! روزى به من ده، و رها كرده باشد طلب كردن روزى را».
از پيامبر اکرم صلّى اللّه عليه و آله نقل شده است که فرمودند: «ملعون است كسى كه خانوادة خود را ویران سازد» منظور از این فرمایش آن است که با فرد با کار نکردن و تأمین نکردن نیازهای خانواده از راه آبرومند، زمینة انحطاط و فروپاشی خود و خانوادهاش را فراهم میسازد.
حضرت صادق عليه السّلام از حضرت على عليه السّلام روایت نمودند كه «خداى تعالى به حضرت داود علیه السلام وحى كرد كه تو بندة خوبی هستى، البته اگر از بيت المال نخورى و با دست خود کار کنی. حضرت داود گريست. سپس خداى تعالى به آهن وحى كرد که براى بندۀ من، داود، نرم شو، از او هر روز يك زره مى‌ساخت و به هزار درهم مى‌فروخت، پس سيصد و شصت زره را در يك سال ساخت و به سيصد و شصت هزار درهم فروخت و از بيت المال بی نیاز شد».
حضرت صادق عليه السّلام تلاش در راه کسب روزی حلال را برابر با جهاد دانستند آنجا که فرمودند: «كسى كه در تحصيل روزى از براى عيال خود سعى كند، مثل كسى است كه در راه خداى تعالى جهاد كند».
- شایستههای معامله
رعایت پنج مورد در خريد و فروش مستحبّ است:
- ياد گرفتن احكام تجارت، بلكه اگر بداند در ميان معاملاتى كه مى‌كند هم معاملۀ حرام و باطل و هم حلال و صحيح است و نتواند تشخيص دهد، واجب است يا احكام آنها را یاد بگیرد و يا معاملات این چنینی را رها کند.
حضرت صادق عليه السلام فرمودند: «كسى كه مى‌خواهد خريد و فروش كند، بايد احكام آن را ياد بگيرد و اگر پيش از ياد گرفتن احكام آن، خريد و فروش كند بواسطۀ معامله‌هاى باطل و شبهه‌ناك به هلاكت مى‌افتد».
چه بسا فرد در اثر ندانستن مسائل تجارت و خرید و فروش به جنگ با خدا برود که همانا افتادن در ورطة ربا میباشد. در بین کاسبان و بازاریان مرسوم بود که صبحها قبل از مشغول شدن به امور تجاری، ابتدا بر سر درس فقه علما حاضر میشدند و احکام و ظرافتهای آن را یاد میگرفتند تا در معاملات خود دچار حرام و یا حتی شبهه نگردند.
- در قيمت جنس بين مشتريها فرق نگذارد مگر به لحاظ علم و تقوى.
همانطور که قرآن ملاک فضیلت را نه ثروت و مال و امور دنیایی بلکه تقوی معرفی میکند در اینجا نیز ارزان دادن به فرد عالم و با تقوا در واقع گرامیداشت علم و تقوا و بها دادن به آن است و به نوعی دنباله روی از این حکم قرآن است.
- در قيمت جنس سختگيرى نكند.
- چيزى را كه مى‌فروشد زيادتر بدهد و آنچه را كه مى‌خرد كمتر بگيرد.
- كسى كه با او معامله كرده، اگر پشيمان شود و از او تقاضا كند كه معامله را به هم بزند، براى به هم زدن معامله حاضر شود.
آنچه تجارت دینی را تجارت غیر دینی متمایز میکند آن است که در تجارتی که رعایت اصول فقهی و الهی در آن لحاظ گردد خداوند بدان برکت عطا میکند مسئلهای که اصلا در تجارت مادی تعریف نشده است! به همین دلیل ملاک افزونی و سود معامله در تجارت دینی تنها زیاد شدن پول نیست! قرآن برکت در مال را با یک مثال واقعی به خوبی تبیین میکند:
«مَثَلُ الَّذينَ يُنْفِقُونَ أَمْوالَهُمْ في سَبيلِ اللَّهِ كَمَثَلِ حَبَّةٍ أَنْبَتَتْ سَبْعَ سَنابِلَ في كُلِّ سُنْبُلَةٍ مِائَةُ حَبَّةٍ وَ اللَّهُ يُضاعِفُ لِمَنْ يَشاءُ وَ اللَّهُ واسِعٌ عَليم * مَثَل آنان كه مالشان را در راه خدا انفاق مىكنند به مانند دانهاى است كه از آن هفت خوشه برويد و در هر خوشه صد دانه باشد و خداوند از اين مقدار نيز براى هر كه خواهد بيفزايد، خدا گشايش دهنده و داناست! سوره بقره آیه 261».
- انواع معامله
- معامله های مکروه
در شریعت اسلام پنج نوع معامله مکروه شمرده شده است و بهتر است از آنها اجتناب شود:
- صرّافى و هر كارى كه ممكن است انسان را به ربا خوارى يا ساير اعمال حرام بكشاند.
- کفن‌فروشى، اگر به صورت شغل و حرفه درآيد؛ زیرا او خواسته یا ناخواسته انتظار مرگ مردم را می کشد!
- معامله با افراد پست و كسانى كه اموالشان مشكوك است هر چند ظاهراً اموالشان حلال باشد.
- معامله بين اذان صبح و اوّل آفتاب.
- هرگاه كسى اقدام به خريدن چيزى كرده و هنوز معاملۀ او تمام نشده، ديگرى داخل معامله او شود.
- معامله های باطل
در چند مورد، معامله باطل است:
- خريد و فروش اشیاء نجس مثل مدفوع انسان، مشروبات الکلی.
- خريد و فروش مال غصبى، مگر آن كه صاحبش معامله را تایید كند.
- خريد و فروش چيزهايى كه مالیت ندارند؛ مثل بعضى حشرات.
- معاملۀ چيزى كه منافع معمولى آن حرام باشد؛ مثل آلات قمار و موسيقى.
- معامله‌اى كه در آن ربا باشد.
- فروختن جنسى كه با چيز ديگر مخلوط است، در صورتى كه آن چيز معلوم نباشد و فروشنده هم به خريدار نگويد، مثل فروختن روغنى كه آن را با پيه مخلوط كرده است و یا فروختن آب پرتغال مخلوط با آب به اسم آب پرتغال خالص!
از پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله و سلم منقول است كه فرمود: «از ما نيست كسى كه در معاملۀ با مسلمانان غش كند يا به آنان ضرر بزند يا تقلب و حيله نمايد و هر كه با برادر مسلمان خود غش كند، خداوند بركت روزى او را مى‌برد و راه معاش او را مى‌بندد و او را به خودش واگذار مى‌كند».
